พญานาค หรือ นาคราช เป็นสัตว์ในตำนานที่มีบทบาทสำคัญในวัฒนธรรมของผู้คนในลุ่มแม่น้ำโขง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในภาคอีสานของประเทศไทย ความเชื่อเรื่องพญานาคนั้นแทรกซึมอยู่ในชีวิตประจำวันของคนอีสานมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ไม่ว่าจะในด้านศาสนา พิธีกรรม สถาปัตยกรรม หรือวรรณกรรม นิทานพื้นบ้านของชาวอีสานล้วนสะท้อนให้เห็นถึงความเชื่อเรื่องพญานาค ซึ่งถือเป็นหนึ่งในสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมที่ทรงพลัง
ตำนานพญานาคในอีสานเกี่ยวข้องกับการสร้างสรรค์โลกและชีวิต โดยเฉพาะตำนานเกี่ยวกับแม่น้ำโขง ซึ่งเชื่อกันว่าพญานาคเป็นผู้บันดาลให้เกิดแม่น้ำสายนี้ ในตำนาน พระธาตุพนม ซึ่งเป็นตำนานที่สำคัญที่สุดของภาคอีสาน พญานาคถูกกล่าวถึงในฐานะผู้พิทักษ์พระธาตุ และมีบทบาทสำคัญในพิธีกรรมทางศาสนา
หนึ่งในตำนานที่โดดเด่นคือเรื่อง ตำนานอุรังคธาตุ ซึ่งเล่าเกี่ยวกับการสร้างพระธาตุพนมและความเชื่อเรื่องพญานาคที่ช่วยปกป้องคุ้มครองพุทธศาสนา นอกจากนี้ พญานาคยังถูกเล่าขานว่าเป็นผู้ปกครองเมืองหนองคายและลุ่มน้ำโขง ทำให้พญานาคกลายเป็นตัวแทนของความอุดมสมบูรณ์และความเจริญรุ่งเรืองของพื้นที่เหล่านี้
พญานาคถูกมองว่าเป็นสัญลักษณ์ของน้ำ ซึ่งถือเป็นสิ่งสำคัญต่อการดำรงชีวิตของชาวอีสาน เนื่องจากภูมิภาคนี้เป็นที่ตั้งของแม่น้ำหลายสาย ความเชื่อเรื่องพญานาคมักปรากฏในพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับน้ำ เช่น พิธีบั้งไฟพญานาค ในจังหวัดหนองคาย ซึ่งเป็นงานประเพณีที่ได้รับความสนใจจากทั้งคนไทยและนักท่องเที่ยวจากต่างประเทศ
พิธีบั้งไฟพญานาคเป็นการเฉลิมฉลองและขอพรจากพญานาคให้บันดาลฝนให้แก่เกษตรกร โดยเฉพาะในช่วงฤดูฝน งานนี้ยังถือเป็นการรวมญาติพี่น้องที่ห่างหายกันไปกลับมาเจอกัน ทำให้เกิดความสามัคคีในชุมชน
นอกจากบทบาทในตำนานและพิธีกรรมแล้ว พญานาคยังมีอิทธิพลต่อศิลปกรรมของไทยอย่างมาก รูปปั้นพญานาคมักพบเห็นได้ตามวัดวาอารามในภาคอีสานและภาคเหนือของไทย ไม่ว่าจะเป็น ศีรษะพญานาค ที่ประดับอยู่ตามบันไดวัดหรือสถาปัตยกรรมอื่น ๆ รูปแบบที่ซับซ้อนของพญานาคในศิลปกรรมนี้สะท้อนถึงความเชื่อในอำนาจของพญานาคที่คอยปกป้องรักษาศาสนสถานและชุมชน
งานประติมากรรมและจิตรกรรมที่เกี่ยวข้องกับพญานาคยังพบได้ทั่วไป เช่น วัดโพธิ์ชัย ในจังหวัดหนองคาย ซึ่งเป็นสถานที่ที่ถือว่าเป็นจุดศักดิ์สิทธิ์ในการชมปรากฏการณ์บั้งไฟพญานาค รวมถึงวัดอื่น ๆ ในอีสานที่มีการสร้างสรรค์ศิลปกรรมที่งดงามเกี่ยวกับพญานาค
พญานาคมีบทบาทสำคัญในศาสนาพุทธ โดยเฉพาะในตำนานการบวชของพญานาคที่ต้องการบรรลุธรรมในพุทธศาสนา แต่เนื่องจากพญานาคไม่ใช่มนุษย์ จึงไม่สามารถบวชเป็นพระได้ อย่างไรก็ตาม พญานาคยังคงมีบทบาทในการคุ้มครองและสนับสนุนพุทธศาสนา จึงถือเป็นสัญลักษณ์ของความศักดิ์สิทธิ์และความเคารพในหมู่ชาวอีสาน
พญานาคเป็นมากกว่าสัตว์ในตำนาน เพราะมีบทบาทสำคัญในวัฒนธรรมอีสาน ทั้งในด้านศาสนา พิธีกรรม และศิลปกรรม ความเชื่อเรื่องพญานาคยังคงอยู่ในหัวใจของชาวอีสานและส่งผลต่อวิถีชีวิตของคนในภูมิภาคนี้ การศึกษาเรื่องพญานาคยังช่วยให้เราเข้าใจถึงความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ซึ่งเป็นหัวใจสำคัญของวัฒนธรรมอีสานที่ยังคงดำเนินต่อไปอย่างไม่ขาดสาย