ผญา หมายถึง คำพูดหรือสำนวนที่มีลักษณะเป็นร้อยกรอง ซึ่งเขียนขึ้นจากโลกทัศน์ของผู้ประพันธ์หรือผู้พูดที่สั่งสมมาจากประสบการณ์ชีวิตที่ผูกพันอยู่กับปรากฏการณ์ทางธรรมชาติ ขนบธรรมเนียม ประเหณี การปกครอง ความเชื่อ ค่านิยม จริยธรรม และปรัชญาในหลักธรรมคำสอนของพระพุทธศาสนา โดยถ่ายทอดออกมาเป็นศิลปะทางภาษาที่แสดงถึงความคิดอันเฉียบแหลมซึ่งแฝงอยู่ในถ้อยคำที่เป็นสำนวนโวหาร มีความหมายลึกซึ้งเพื่อแสดงความสามารถในการใช้ภาษา และแบ่งคติสอนใจให้ผู้คนนำไปเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิต
ผญาก้อม คือคำผญาที่ไม่ยาวนัก และไม่สั้นนัก แต่เป็นคำผญาที่ได้ ใจความสมบูรณ์ที่กะทัดรัด สะท้อนสภาพความเป็นอยู่ของชาวอีสานในด้านเกษตร สังคม เศรษฐกิจ การเมืองการปกครอง ข้อคิดคำคมสอดแทรกอยู่ในผญาด้วย
เนื้อหาของผญาก้อมสามารถมีได้หลากหลาย เช่น คติสอนใจ อวยพร เกี้ยวสาว หรือปริศนา เป็นต้น ผญาก้อมเป็นผญาที่ได้ยินได้ฟังได้บ่อยที่สุดจากประเภทของผญาทั้งหมด โดยจะสอดแทรกอยู่ในบทสนทนาทั่วไปในชีวิตประจำ เนื่องจากเป็นผญาที่สั้น จดจำได้ง่าย และมีความหมายตรงไปตรงมา ไม่ต้องตีความมาก
กินข้าวโต โสควมเพิ่น
ความหมาย การนินทา พูดโต้เถียง ทุ่มเถียงเกี่ยวกับเรื่องราวคนอื่นเป็นสิ่งไม่ดี เพราะพูดเสร็จแล้ว ก็ต้องกลับมากินข้าวตัวเองเสียเวลาเปล่า ๆ
“Eat your own rice and do not gossip the doings of others.” It is more proper to just attend to one’s own business.
กินมำมำบ่คำเบิ่งท้อง
ความหมาย คนที่กินไม่รู้จักประมาณท้อง ปากมีแต่กิน ไม่เคยคลําดูท้องว่าเต็มแล้วหรือยัง สักวันหนึ่ง ท้องจะแตก เปรียบกับคนทําอะไรไม่รู้จักประมาณตนเอง ไม่รู้จักความพอดี ความเหมาะสม
“Continual eating without examining one’s own belly.” One should do all in moderation,examining the consequence of each action.
กินพวมอ้อม ฟ้อมพวมเมา
ความหมาย ทําอะไรให้รู้จักคาดการณ์ จะประกอบการใด ๆ ก็ให้ดูกระแสสิ่งนั้น ว่ากําลังดีเหมือนกับคนรู้ทันเหตุการณ์ เข้าลักษณะตีเหล็กกําลังร้อน หรือ น้ําขึ้นให้รีบตัก
For all tings there is a proper time: “eat when the food is hot, dance when drunk.”
กินข้าวโต โสควมเพิ่น
ความหมาย การนินทา พูดโต้เถียง ทุ่มเถียง เกี่ยวกับ เรื่องราวคนอื่น เป็นสิ่งไม่ดี เพราะพูดเสร็จแล้ว ก็ ต้องกลับมากินข้าวตัวเอง เสียเวลาเปล่าๆ
“Eat your own rice and do not gossip the doings of others.” It is more proper to just attend to one’s own business.
กินมามาบ่คาเบิ่งท้อง
ความหมาย คนที่กินไม่รู้จักประมาณท้อง ปากมีแต่กิน ไม่เคยคลำดูท้องว่าเต็มแล้วหรือยัง สักวันหนึ่งท้องจะแตก เปรียบกับคนทำอะไรไม่รู้จักประมาณตนเอง ไม่รู้จักความพอดี ความเหมาะสม
“Continual eating without examining one’s own belly.” One should do all in moderation,examining the consequence of each action.
กินพวมอ้อม ฟ้อมพวมเมา
ความหมาย ทำอะไรให้รู้จักคาดการณ์ จะประกอบการใด ๆ ก็ให้ดูกระแสสิ่งนั้น ว่ากำลังดี เหมือนกับคนรู้ทันเหตุการณ์ เข้าลักษณะตีเหล็กกำลังร้อน หรือ น้ำขึ้นให้รีบตัก
For all tings there is a proper time: “eat when the food is hot, dance when drunk.”
กินแม่นปาก อยากแม่นท้อง เทียวขี้แม่นขา
ความหมาย ปากเป็นผู้กิน ท้องเป็นผู้อยาก แต่ผู้ทนลำบากซึ่งพาเจ้าของไปขี้ก็คือขา ซึ่งไม่เป็นการยุติธรรม เพราะขาไม่ได้รู้อะไรด้วย เหมือนกับสังคมมนุษย์บางครั้งคนที่ไม่ได้ทำ ไม่ใช่ผู้ก่อต้องมารับกรรมซึ่งไม่ยุติธรรมต่อคนคนนั้น เลยเข้าทำนอง เนื้อไม่ได้กิน หนังไม่ได้รองนั่ง ซ้ำกระดูกยังแขวนคอ
“To eat is the activity of the mouth, to desire is the workings of the stomach, to go to defecate is the duty of the legs.” There is certain injustice to the world. The mouth gets to eat but the legs must do the duty of defecation. Similarily, in a society, sometimes those that do an evil are not those that must face the punishment.
บ่กินแต่ขี้ บ่สี่แต่หมา
ความหมาย คนบางพวกกินทุกอย่างเว้นขี้ ร่วมเพศกับทุกอย่างเว้นหมา นับว่าเป็นคนประเภทกินไม่เลือก เสือกทุกที่ จุอยู่ที่ใดทำอะไร ก็เป็นที่อิดหนาระอาใจ แกผู้คนตลอด ระรานไม่เลือกไม่เว้นแม้พระเถรเณรชี
“To eat all but feces, to fornicate will all but the “dog” Such a person does not know moderation of the skill of proper selection.
เอิ้นกินแล่นใส่ เอิ้นใช้แล่นหนี
ความหมาย คนบางพวกบางคน เวลาเรียกมากินมาดื่ม ก็แทบจะวิ่งเข้าใส่แต่เรียกมาทำการทำงาน ก็รีบวิ่งหนีหรือบิดเบือนไม่ยอมไป คนประเภทนี้ไม่ดี เอาเปรียบคนอื่น และเห็นแก่ตัว
Some people look to but personal gain, “If one calls to eat together, runs to join. If one calls to work together, runs to flee”
ของกินบ่กินมันเน่า ของเก่าบ่เล่ามันลืม
ความหมาย ของกินเช่นอาหาร ถ้าเก็บไว้ไม่กิน มันก็จะเน่าเสียหาย ของเก่า คือ เรื่องราวใด ๆ ที่รู้ที่จำได้ หากไม่มีการทบทวนใหม่มันจะลืม ฉะนั้นคนเราจะต้องทบทวนสิ่งต่าง ๆ อยู่เสมอ แม้แต่ตัวเอง ถ้าไม่มีการทบทวนวิจารณ์ตัวเองก็อาจหลงตัวได้สักวันหนึ่ง
The past if it is to live on must be continually reviewed. “If one does one eat food it will rot. if one does not talk of the past it will be forgotten.”
อย่าทานตางถิ่ม เผาผีตางเอาถ่าน
ความหมาย คนที่ไม่มีความจริงใจ ทำอะไรก็แกล้งทำหรือทำเพื่อนเอาประโยชน์ นับว่าเป็นคนที่อันตรายยิ่ง เพราะไม่จริงใจ เหมือนกับการให้ทานก็ให้ของที่เลวจะทิ้งอยู่แล้ว ฉวยโอกาสให้ทานเสียเลย หรือไปช่วยเขาเผาศพ แต่ไม่ตั้งใจจะได้บุญได้กุศล แต่หวังจะเอาถ่านมาทำประโยชน์ของตัวเอง
Do all with the proper attitude. “Do not make merit with the food that one wishes to throw away, do not burn a corpse simply thinking of the coal that can be thereby gained.”
กินคนเดียว งูเหลือมสิเกี้ยว
ความหมาย คนที่กินคนเดียวไม่แบ่งคนอื่น จะทำให้เป็นคนเห็นแก่ตัว และความเห็นแก่ตัวนั้นแหละจะทำลายตัวเองเมื่อเติบโตขึ้น เป็นคำเตือนเด็ก ๆ เวลาไม่ยอมแบ่งของให้คนอื่นกิน ความเห็นแก่ตัวเปรียบเสมือน งูเหลือม
One should share. If one eats it all by oneself, then he snake will come to wrap you up. In Thailand, mother tells a child that a snake will come and wrap him up and kill him if he does not share. Thereby, the python is the symbol of selfishness.
กินแล้วฮู้ เห็นฮู้แล้วแหย่ เห็นพ่อเห็นแม่คือเทวดา
ความหมาย คนเราเมื่อมีคนทำประโยชน์ให้เช่นเขาเลี้ยงดูอุปถัมภ์บำรุง จะต้องรู้ตอบสนองเขาโดยเฉพาะบิดามารดา ให้ถือเสมือนพระเจ้า เพราะกตัญญูกตเวที เท่านั้นเป็นเครื่องหมายคนดี
“When one eats, one should remember the provider, when one sees one’s mother and father one should see them as Gods.” It is important to remember.
กินสมอยาก ปากสมเคียด
ความหมาย เวลาคนโกรธกัน พอได้โอกาสก็จะด่าจนสะใจ หรือคนจนที่หิวไม่เคยได้กินพอมีกินก็กินให้สะใจให้สมกับที่อยาก สิ่งเหล่านี้ไม่ดีเสมอไป เพราะถ้าทำอะไรไม่รู้ประมาณ ไม่มีสติก็อาจเป็นภัยแก่ตนเอง เพราะตอนโกรธกับตอนพบคนที่เราโกรธ หรือตอนที่หิวเมื่อยากจน กับตอนมีเมื่อไม่จนมันคนละตอนกัน จงอดทน ข่มใจ อย่าลุแก่โทสจริต
One should know restraint. “Do not eat to stomach’s content, do not rebuke to one’s mouth’s content.
ได้กินย้อนผี ได้สี่ย้อนฝัน
ความหมาย ทำอะไรไม่เป็นชิ้นเป็นอัน วัน ๆ เที่ยวคิดแต่ว่าจะมีงานเลี้ยงที่ไหน จะมีการทำบุญที่ไหน จะมีเลี้ยงพระที่ไหนจะได้ตามไปรับอาหารหลังจากพระฉันแล้วหรือหลังจากเขาเลี้ยงผีแล้ว หรือมิฉะนั้นก็ฝันเอาฝันว่าได้เงินได้ของได้เสพสมอารมณ์หมายกับคนโน้นคนนี้ แต่ทั้งหมดนี้เป็นการประจานว่า ตัวคนนั้นไม่มีสาระ ไม่มีอะไรในชีวิตจริง น่าตำหนิในสังคม ตัวเองยังต้องอาศัยคนอื่นแล้วจะเลี้ยงครอบครัวได้อย่างไร
“Eat because of the deceased, have a sexual encounter because of dream.” A person who does not do anything in a concerted way reaps little. Such a person is of the type that seeks out merit making events held for the dead, for at such merit makings events food is laid out for the spirits—-and anyone may collect and eat this food. Such a person will dream “abut things he desires and craves but will not attain this thing in reality: i.e. Will dream about the desired girl but not have her in reality.
ผู้กินกินพอฮาก ผู้อยากอยากพอตาย
ความหมาย สังคมที่ไม่สมดุล บางคนร่ำรวยกินทิ้งกินขว้าง บางคนยากจนไม่มีจะกิน ทั้งนี้เป็นเพราะการกระจายความรวยไม่ทั่วถึง เป็นผญาตัดพ้อสังคมโลกหรือเสียงร้องจากคนจน
This saying speaks to the unequal distribution of wealth in society. “Those who have enough to eat, eat until bursting, those who lack food do not eat to the point of dying.”
กินหลายท้องแตก แบกหลายหลังหัก
ความหมาย ทำอะไรไม่รู้จักประมาณ ไม่รู้จักความพอดี อาจได้รับอันตรายเหมือนคนที่กินมาก ๆ ไม่รู้จักประมาณท้อง ท้องก็จะแตก หรือคนไม่รู้จักกำลังความสามารถตนเอง รับงานจนมากมายก็จะทำให้งานสุมตัวเอง ทำให้เป็นโรคเส้นประสาท เพราะทำอะไรไม่สำเร็จเป็นภาษิตสอนให้คนทำอะไรแต่พอดี เป็น มัชฌิมาปฏิปทา”
One should do all in moderation. “If one eats too much then one’s belly will break, if one carries too much one’s back will break.”
ใจฮ้ายเป็นผี ใจดีเป็นพระเจ้า
ความหมาย คนใดใดร้ายเปรียบเสมือนผี ใคร ๆ ไม่อยากอยู่ด้วย ไม่อยากคบค้าสมาคมมีศิษย์ ๆ ก็หนี มีบริวารบริวารก็ไป ผิดกับคนดีใจดีใคร ๆ ก็เห็นเหมือนเป็นพระเป็นที่พึ่งลูกน้องบริวารต่างก็สรรเสริญ จงรักภักดีมีแต่คนวิ่งมาพึ่งบุญบารมีเสมือนหนึ่งเป็นพระ
Heaven or hell is where the heart is. “A bad heart creates a ghost, a good heart makes a God.”
จับให้มั่น คั้นให้ตาย
ความหมาย จะทำอะไรต้องทำให้เป็นจริงเป็นจัง จนเกิดผลสำเร็จ อย่าทำเหยาะ ๆ จะล้มเหลว
If to do, do it will. “Grasp very well and squeeze to near killing.”
ตีหัวปา กระเทือนหัวนาค
ความหมาย เป็นภาษิตเปรียบเทียบว่า ทุกคนก็มีญาติพี่น้อง บริวาร เจ้านาย เพื่อนฝูง หากคนคนนั้นถูกรังแก หรือถูกประทุษร้าย ญาติพี่น้องจะต้องช่วยเหลือ
Be keen to the chain of happenings. “If one hits the head of the fish one also disturbs the great serpent.”
นุ่งผ้าลายหมาเห่า เว้าความเก่าผิดใจกัน
ความหมาย ถ้าคนเรานุ่งผ้าลายสีกาววาว หมาจะเห่าเพราะเป็นของแปลก ถ้าหากรื้อฟื้นเรื่องราวเก่า ๆ อาจเกิดความไม่พอใจกันและกันเพราะเหมือนสะกิดแผลเดิม
There are certain workings of the human heart. “If one wears a gaudy new cloth even the dog will howl, if one brings up old matters rancor may result.”
ช้างสิตายท่าวเคือ เสือสิตายท่าวเหล่า
ความหมาย ช้างและเสือเวลาจะตายมันจะวิ่งกลับมาตายที่ป่าดงที่มันเคยอยู่ ตายกับฝูงสัตว์พวกเดียวกัน ฉันใดมนุษย์เมื่อตอนมีชีวิตสุขสบาย อาจไม่คิดถึงญาติพี่น้อง แต่ถึงคราวตายก็จะถามหาญาติพี่น้อง ถามถึงบ้านเดิม ถิ่นเกิดหรือบางทีหมดเนื้อหมดตัวก็กลับมาตายที่บ้าน ทำให้ญาติพี่น้องดูถูกเอา
“Upon dying, the elephant returns to the place of vines, “thetiger to the dense forest,” At the time of dying one wishes to return to one’s home. One should never forget one’s home for at the final hour one will need that place.
สิถิ่มก็เสียดาย สิบายก็ขี่เดียด
ความหมาย สภาพบางอย่างมีลักษณะกลืนไม่เข้าคายไม่ออกจะทิ้งไปก็เสียดายว่าอาจจะเกิดประโยชน์ในภายหน้า ถ้าจะเก็บไว้ก็กลัวจะเป็นภาระรังเกียจที่จะดูแลรักษา
Often one is suspended in indecision. “If one throws it away one had regrets, if one chooses it even the touching gives a disgust.” This sort of person is afraid of any burden and hence hangs in indecision.
นอนสูงให้นอนข่วม นอนต่าให้นอนหงาย
ความหมาย ชีวิตแต่ละวันมีอันตรายรอบด้าน คนมีปัญญาต้องระแวดระวังมีสติรอบคอบอยู่ตลอดเวลา แม้กระทั่งเวลาเข้านอนก็ต้องมีหลักเกณฑ์ คือถ้านอนเรือนสูง ๆ ให้นอนคว่ำจะได้มองเห็นศัตรูมองเห็นสิงสาราสัตว์ที่จะมาทำร้าย ถ้านอนพื้นชั้นล่างก็ให้ดูเพดาน ดูหลังคาว่าจะมีสัตว์อะไรทำอันตรายได้บ้าง สรุปก็คือคอยระแวดระวังให้ความปลอดภัยต่อตัวเองอยู่เสมอ ไม่ประมาท
One should keep an eye to all. “If one sleeps up high, then sleep with the face looking down ; if one sleeps down low, then sleep with the face looking.
ได้บ่เสียบ่มีบ่อนไว้ กินบ่ใช้เป็นหนี้เท่าตาย
ความหมาย เป็นธรรมดาของโลก เมื่อสิ่งที่หามาได้ วันหนึ่งก็ต้องใช้ไปเช่นเงินทองที่หามาได้มีแต่ตระหนี่ขี้เหนียว วันหนึ่งก็ล้นบ้านไม่มีที่เก็บในทำนองเดียวกัน เป็นหนี้แต่ก็ไม่ใช้เขาประเภทเหนียวหนี้ ก็จะต้องเป็นหนี้ไปตลอดชาติ
“Receive money but something yet not pay back one’s “debts: such practices result in ruin.” Use money well When one “has money, neither waste frivolously or hoard too much; when one “is in debt but
does not pay back this debt, rather uses the “money for other purposes, then one will be in debt all one’s life.
ยามดีบ่ให้เห็น ยามเหม็นบ่ให้พ้อ
ความหมาย คนบางประเภท ยามได้ดีมีสุข ไม่คิดถึงพี่น้อง ไม่ดูแลพ่อแม่หาแต่ความสุขใส่ตน แต่เมื่อถึงคราวอับจนลงเมื่อใด ไม่มีที่พึ่งก็วกกลับมาหาญาติพี่น้อง ทวงมรดกของบิดามารดา ขาดคนเลี้ยงดูก็กลับมาเป็นภาระของพี่น้อง คนประเภทนี้เป็น “คนเหม็น”
One should misinster to relations continoulsy. “Do not be “as one who disappears when all is well but reappears when “stinking with a foul problem.”
มักง่าย ได้ยาก ลำบากได้ดี
ความหมาย คนเราถ้าทำอะไรโดยมักง่าย จะยุ่งยากในภายหลัง เพราะไม่คิดรอบคอบเสียก่อน แต่ถ้าทำอะไรลำบากโดยที่คิดให้ดีเสียก่อนแล้ว จะได้ดีในภายหลัง คือไม่เกิดปัญหา
All is in the effort. “If one likes to do things in an easy way, one will get a lot only with great difficulty; if one likes to do things in a hard way, one will get a lot with little difficulty.”
ไปป่าอย่ามาดาย
ความหมาย ถ้าเข้าป่าแล้วอย่าได้ออกมามือเปล่า ให้มีอาหาร มีฟืนติดไม่ติดมือมาด้วย เหมือนคนทำงานอย่างใดอย่างหนึ่ง ต้องได้ผลไม่มากก็น้อย จึงจะถือว่าคนมีคุณภาพ
One should not return empty handed from an effort. “ If one goes to the jungle do not return with nothing.”
ย่างนาผู้เฒ่า ผีเป้าบ่กิน
ความหมาย ถ้าคนเราจะทำอะไรตามแบบแผนประเพณี ก็จะไม่ถูกตำหนิติเตียน แต่ถ้าทำอะไรนอกคอก ก็จะเกิดปัญหาตามมา เช่นเดียวกับภาษิตที่ว่า เดินตามผู้เฒ่าผู้แก่ หมาไม่กัด ผีไม่กินนั่นแหละ
To walk in the way of the ancestors is the safe way. “ If one walks with an elder, one will not be eaten by ghosts.”
ลาบงัว อย่าแพงข้าวขั้ว
ความหมาย จะทำอะไรก็อย่าเสียดายทุน ถ้าไม่ลงทุนก็ไม่มีกำไรเหมือนจะทำลาบให้อร่อยต้องใส่เครื่องให้ครบ อย่าเสียดายว่าเครื่องจะหมดจะเปลือง ถ้าไม่ปรุงด้วยเครื่องให้ดีแล้วนอกจากลาบจะไม่อร่อยแล้วก็เสียดายของด้วย
If one wishes a large result, one must invest much. “If one is to make a dish of minced meat, then one must not be stingy with the ingredients.”
คนดีบ้านนอก บ่ท่อกอกซอกในเมือง
ความหมาย เป็นคำพูดที่ผู้หลักผู้ใหญ่ชาวอีกสาน เตือนลูกหลานเวลาเขาจะเข้าไปทำมาหากินในเมืองเพื่อให้รู้ว่า แม้นเราจะเก่งกาจขนาดไหนแต่เป็นเก่งบ้านนอก อาจจะเสียเปรียบคนในเมืองได้ขนาดว่าไม่เก่งในเมืองหลวงแล้ว แต่อาจจะเก่งกว่าเราชาวบ้านนอกก็ได้
Change the context and all changes. “A person who is esteemed good in the village may appear unkempt and foolish in the city.”
ควยตู้มักซน คนจนมักเว้า
ความหมาย ควายทุยมีเขาสั้นแต่ชอบขวิดนู้นขวิดนี่ ชอบชนควายตัวอื่นแม้นเขาจะยาวกว่าเป็นนิสัย แต่ควานที่เขายาวนักชนระดับชาติ จะไม่แสดงท่าทางคึกคะนองเช่นเดียวกับคนพูดจ้อทั้งหลายมักจะเป็นคนจนพวกชอบคุย แต่คนรวยจริงเขาไม่แสดง คนเก่งจริงไม่ขี้คุย เขาคมในฝัก
Those lacking like to bluster. “The buffalo with short horns likes to fight, the poor man likes to talk.”
กำขี้ดีกว่ากำตด
ความหมาย การทำงานต้องเลือกสิ่งที่เป็นสาระแก่นสาร ควรลงมือทำอย่าเพียงแต่คิดฝัน แต่เลื่อนลอย ผลก็ไม่เกิด เหมือนกับเอามือกำขี้ ย่อมเป็นรูปธรรมมากกว่ากำตด
One must put one’s attentions in the right place. It is better to contain a defecation than retain a flatulation.
นกเค้าท้วงตาแม่
ความหมาย เป็นภาษิตเปรียบเทียบว่านกเค้าตัวลูกทักว่า ทำไมตาแม่จึงโตนัก ที่จริงแล้วตาลูกก็โตเหมือนกันแต่ลูกมองไม่เห็นตาตัวเอง เหมือคนที่มักเพ่งโทษคนอื่นติคนอื่นร่ำไป ไม่เคยมองดูตัวเอง เขาเรียกคนชอบเพ่งโทษ หาใช่บัณฑิตไม่
One can poorly judge ourselves but quick to notice the particularities of others. The baby owl notes the strange largeness of its mother’s eyes. The baby owl is unable to see the largeness of its own eyes.
ไวหลายถืกมอง วองหลายถืกน่าง
ความหมาย คนประเภทกระต่ายตื่นตูม ไม่มีสติสัมปชัญญะย่อมทำให้เกิดความวุ่นวายต่อหมู่คณะ เหมือนปลาหรือสัตว์ที่ไม่คิด เพียงแต่ได้ยินเสียงคนไล่ก็วิ่งเตลิดเปิดเปิง บางทีเขาดักตาข่ายไว้ ก็ติดตาข่ายเอาง่าย ๆ
One should act calmly and with caution “If one acts too quickly, one is caught by the net ; if on is too jumpy, one is caught by the snare.”
บุญให้หาบ บาปให้หิ้ว
ความหมาย บุญเป็นของดีให้ทำมาก ๆ เหมือนว่าให้บอกว่า ส่วนบาปเป็นของไม่ดีหากจำเป็นต้องทำ ขอให้ทำแต่น้อยนิด แค่หิ้วอย่าถึงหาบ
One should do all the good possible, do the least evil possible. One should perform so much good that one must carry one’s merit over the shoulder in baskets (In Thailand merchants carry goods in two large baskets, each basket at the extremity of a long stick carried over the shoulder. One should do so much good that one’s merit need be so carried.) One should do so little evil that one’s baab (sin) can be easily lifted with a hand.
ตื่นแต่เดิก ไปเศิกแต่หนุ่ม
ความหมาย คนอีสานสอนลูกหลานให้ตื่นแต่เช้าไปทำไร่ไถนา และให้เรียนวิชาความรู้ตอนที่ยังหนุ่ม แน่น
One should remember the proper time. Wake early to go to the rice field, go when young to study.
อายครูบ่ฮู้ อายชู้บ่ได้นอนนำ
ความหมาย ศิษย์กับครูจะต้องใกล้ชิด ไต่ถามปัญหาวิชาความรู้กันอย่าได้เกรงใจ เหมือนกับคนรักกัน เมื่อแต่งงานร่วมชีวิตแล้วก็ไม่ต้องไปอาย มิฉะนั้นก็จะเกิดปัญหา
One should be sufficiently bold. “If one is tooshy with one’s teacher, one will learn nothing. If one is too shy with one’s partner, one will not be able to sleep with that one.”
เฮ็ดบุญเอาหน้า ภาวนาหาลาภ
ความหมาย ปกติทำบุญต้องทำด้วยใจกุศล ภาวนาต้องทำเพื่อละกิเลสตัณหา ให้จิตใจสงบ จึงจะถูกต้องแต่บางคนไม่ตั้งใจ แต่มีเจตนาอย่างอื่น แอบแฝงทำบุญก็เพื่อเอาหน้าถ้าไม่ทำกลัวเสียหน้าศรัทธาไม่มี ภาวนาก็เพื่อจะได้เลขเด็ด หวย เบอร์ ซึ่งเป็นสิ่งแปรเปลี่ยนเจตนารมณ์
One should maintain the proper mental stance. “One should not make merit in a boasting mood, one should not meditate to attain material gain. One should make merit with a sense of religious peity, one should meditate with the aim of mental cultivation.
สามปากคิ้วกว่าหมอ
ความหมาย กรณีใด ๆ ก็ตามถ้ามีคนเขาพูดเรื่องนั้น ๆ สัก 3 คน ก็นับว่ามีมูลน่าที่เราจะต้องเอาใจใส่ ถือว่าปากคน 3 คน แม่นกว่าหมอดู
Public opinion has weight. “Three mouths opining the same weigh more than the estimations of the fortune teller.”
แหวนดีอยู่ที่หัว ผัวดีอยู่ที่เมีย
ความหมาย แหวนที่ดีอยู่ที่หัวแหวน ผัวจะดีก็อยู่ที่เมียจะช่วยส่งเสริม
There is always a woman making a man. “To know a good ring look to the jewel, to know a good man look to his wife.”
ปล่อยเอี่ยนลงตม
ความหมาย ปลาไหลนั้นถือให้โอกาสหลุดมือลงไปในโคลนตมแล้ว โอกาสนี่จะจับคืนมาเป็นเรื่องยาก คนเราเช่นหัน ถ้าปล่อยไปตามความยากแล้วก็ยากที่จะนำกลับมาสู่กระแสแห่งความดีได้ จึงมีระเบียบวินัยกำกับ
Beware of the desire of others. “If you let the eel go it will dive in the mud.” That is its nature.
ลักหนีปานหม้อนิล
ความหมาย หม้อนิลหรือหม้อครามที่ชาวอีสานใช้ย้อมผ้านั้น บทจะมีสีก็มีบทจะหายไปไม่มีสีก็เป็นไปได้ ทำให้ชาวอีสานผิดหวังอยู่บ่อย ๆ เหลือจะคาดเดา เหมือนคนที่ใจยาก ไม่รู้เมื่อใดจะไปจะมา มักไม่มีกำหนด ยากที่จะเดาใจนับเป็นอันตรายต่อผู้ใกล้ชิด หรือผู้เกี่ยวข้อง
One should do all in proper sequence. One’s comings and goings should be done in the proper manner. One should not simply disappear mysteriously one day as the black from the “pot.” In Thailand, the fluid in the pot for dying cloth some days has a black color, but some days does not have this blackness. One shold be a sufficient reliability.
เนื้อก็ว่ามัน สันก็ว่าต่อน
ความหมาย หมายเอาการไม่ยอมซึ่งกันและกัน ต่างคนก็ต่างจะโอ้อวดถือดีว่าตัวเองแน่กว่าใคร ซึ่งที่จริงแล้วก็ไม่มีใครเก่ง แต่คนเราชอบอวดเบ่งข่มเห็งคนอื่นไม่ยอมกันก็เพราะทิฐิตัวเดียวแท้ ๆ
Each thinks his own the best. “The meat of the middle boasts to be best while the meat at the backbone claims to be superlative.”
หัวดาไปก่อน หัวด่อนนาหลัง
ความหมาย โลกมันหมุนเวียนเปลี่ยนแปลงไปไวมาก สังคมก็เกิดการดูแคลนกันว่าคนเก่าแก่ไม่ทันการ เด็กหนุ่มโอ้อวดว่าตัวอยู่ในโลกที่ก้าวหน้าทันเหตุการณ์กว่าจึงไม่ยอมถือผู้อาวุโส ลัดคิวจะเป็นผู้นำตลอด ทำให้มองเห็นว่าโลกภายหน้า คนจะเคารพนับถือให้เกียรติกันน้อยลง เด็กจะออกมานำ คนแก่จะถอยไปอยู่ข้างหลัง ระบบอาวุโสจะหมดไป โลกจะวัดกันด้วยความหนุ่ม แก่
There must be a change with age. “The young dark haired ones should go to the fore, while the grey haired elders should follow behing.”
ขี้ถือป่อง
ความหมาย คนบางคนทำอะไรที่ประสบผลสำเร็จ มิใช่เพราะความรู้ความสามารถ แต่เป็นเพราะจังหวะดี บางดูหนังสือเกือบตาย แต่ดูไม่ตรงที่ข้อสอบ ถ้าภาษาสมัยใหม่ก็เรียกว่า “ฟรุ๊ค” นั่นแหละ ซึ่งก็มีอยู่เยอะแนะ ฉะนั้น ควรทำอะไรให้เป็น ไม่ใช่ทำไม่มาก
What one does, do it well. “If one is to defecate, one should aim well to the hole.” One must remember that in Thailand squat toilets are the most commom.
อย่าผ่านป่า ให้เสือกลัว
ความหมาย อย่าได้ทำอะไรประชดกันและกัน เพราะมันเสี่ยง เหตุการณ์จริงอาจจะเกิดขึ้นก็ได้เช่นกัน กินยาพิษประชด ผูกคอตายประชด เช่นเดียวกัน เดินผ่านป่าประชดเสือ ให้เสือกลัว ไม่มีวันแน่นอน
Do not take foolish risks, especially those that have no true yields. “Do not pass by the jungle thinking this will scare the tiger.”
หมาเข้าบ้าน ได้ด่อมหาง
ความหมาย คนผู้ฉลาดย่อมเอาตัวรอดในที่รับขันเสมอ เพราะมีปัญญารู้ว่ากาลใดควรจะวางตัวอย่างไร เหมือนสุนัขถ้ามีคนจะตีเวลามันเข้าบ้านใครมันจะลดหางลงต่ำ เป็นการแสดงว่ายินยอม ขอโทษ ขอคารวะเจ้าของบ้าน หรือแม้แต่หมาตัวอื่น ๆ ในบ้าน แล้วมันก็ไม่ถูกทำร้าย
One must know the proper manner of humility and respect. “Just so, even a dog knows to lower its tail when enters the home.”
อย่าหาบซิ้นไปส่งเสือ
ความหมาย เกิดเป็นคนต้องรู้จักจิตคน อย่าได้เชื่อคนง่าย ๆ ถ้าเชื่อง่ายก็จะถูกต้ม เพราะคนที่ชอบอะไรมักจะทำท่าไม่อยากได้จะฉกฉวยโอกาสเมื่อเผลอดูใจเขาให้ดี มิฉะนั้นขะเข้าทางปืนเขา
One should carefully assess those with whom one is dealing. “Do not carry meat to the tiger.” That is, not let oneself be the meal of the tiger.
เป็นนายเขาว่า เป็นจ่าเขาซัง
ความหมาย คนเราถ้าไม่ได้รับตำแหน่งหน้าที่เกินหน้าคนอื่น ก็จะยังไม่มีใครมาค่อนแคะนินทา อิจฉาตาร้อน แต่พอได้ตำแหน่งหน้าที่มียศสูงขึ้น ก็จะเริ่มมีคนซุบซิบ นินทา จับผิดคิดร้าย นี่แหละกรรมของคนเป็นหัวหน้าเป็นนายเขา
The higher one’s position, the more one is criticized. “If one is a boss, others critisize you. If one is the big boss, others hate you.”
ไม้กาแพง แมงข้อส่องบ่เห็น
ความหมาย ไม่ควรตัดสินสิ่งต่าง ๆ จากสิ่งที่ตาเห็นเพียงภายนอก
One can not judge a thing from the exterior appearance. “The defective bamboo, insect at the core, is hard to discern.
ตดอ่อยหมา
ความหมาย การหลอกลวงให้ความหวังโดยไม่จริงใจกับใครเขานั้น เป็นสิ่งชั่วร้าย ไร้คุณธรรม ทำให้คนที่รอคอยหรือหลงเอต้องเสียเวลา เสียอนาคต เหมือนสุนัขติดตามกลิ่นตดนึกว่าจะได้กินอุจจาระ แต่สุดท้ายก็ชวด
“Lure the hound with the smell of flatulence.” The dog thinks the smell of flatulence indicate that feces in near, this being what the dog wishes to eat. However, the hound is soon disappointed. In a similar way, one should not lure others with a false promise, this then vanishing into the air.
เซือกขาดบ่อนกิ่ว
ความหมาย ความวิวาทบาดหมาง หรือความแตกร้าวใด ๆ จะต้องมีสาเหตุ การบริหารบ้านเมือง การปกครอง ถ้าที่ใดเขาทักท้วงว่ามีปัญหา จะต้องแก้ตรงนั้น เพราะถ้าจะเกิดวิกฤตการณ์ใด ๆ
ก็จะเกิดตรงนั้น โดยสรุปก็คือ ผลทุกอย่างต้องมีเหตุ เหมือนเชือก ถ้าขาดจะต้องขาดที่คอกิ่ว ไม่ใช่ที่อื่น แก้วถ้าแตกก็ต้องแตกที่มีรอยร้าว
One must know the most vulnerable aspect of a plan of action. “A rope is broken at it’s narrowest spot.”
ตีเหล็กต่อหน้าซ่าง
ความหมาย การคุยโวโอ้อวดไม่รู้จักที่ทางไม่ศึกษาให้รอบคอบว่าผู้ที่เราคุยด้วยอยู่เป็นใคร บางเรื่องเข้ารู้มามายแต่คมในฝัก เราคุยโวโอ้อวดผิดพลาดไป หากเขาทักท้วงมีหลักเกณฑ์กว่าอาจหน้าแตกได้ คนเราตลกไม่ได้ทุกคนไป
One should not try to teach one already a master. “Do not brag of one’s ability to shape metal in front of a smith.”
เฮียนให้สุด ขุดให้เถิง
ความหมาย ทำอะไรให้ทำจริง มุมานะอดทน แม้นจะมีอุปสรรคก็อย่าได้ท้อถอย ถือเป็นเรื่องธรรมดา แล้วจะประสบผลสำเร็จในที่สุด
If one does anything, do it in depth. “Study to the extreme, if dig a hole reach the extremity” (In Thai villages, will often find a snake hole and dig down to capture the snake). “If one is to be successful one must dig all the way down.”
ของกินน้อยจนใจผู้สิแบ่ง
ความหมาย กรณีที่เป็นพ่อเป็นแม่ เป็นผู้บังคับบัญชา มีบริวาร รางวัลก็ดี ของกินที่มีรสเลิศก็ดีมีอยู่น้อย ยากที่จะแบ่งปันให้ได้ทุกคน กรณีความดีความชอบเป็นพิเศษ 2 ขั้น แต่ละหน่วยงานมีจำกัด ผู้เป็นหัวหน้าจะแบ่งอย่างไรก็ไม่ทั่วถึงในแต่ล่ะปี จึงเกิดปัญหาขัดแย้งเรื่อง 2 ขั้นอยู่เสมอมามิได้ขาด
Limited resources are difficult to distribute. “If there is little to eat, the one who must divide the food feels heavy of heart.”
กาพร้าซากจวบนม ผีเผดพ้อข้าวสาก
ความหมาย คนที่ไม่เคยได้เห็น ไม่เคยได้กินอะไร พอได้กินก็กินใหญ่ ไม่ดูประมาณจนมองไปว่ามูมมาม เหมือนเปรตที่หิวโหย ได้กินข้าวสากที่ญาติทานไปให้ก็กินอย่างมูมมาม หรือเหมือนเด็กที่หิวนม
Long abstention increases the strength of desire. The orphan longs for milk at the mother’s breast, the ghost longs for saak rice (in Thailand, in a yearly festival of the Northeast, the spirits are offered a special rice treat called saak rice. This is the one time of the year these hungry spirits get a meal).
เจ้าเฮือนพาเว้าเจ้าเหล้าพากิน
ความหมาย เจ้าของบ้านต้องทำตัวเป็นตัวอย่าง ถ้าเจ้าของบ้านขี้เมา เพื่อนฝูงก็เมา เจ้าของบ้านมีศีลธรรม เพื่อนฝูงก็มีศีลธรรมด้วย
“The householder invites to talk, the drunkard invites to drink.” The nature of each person varies. Some act as true noble householders, others act more like drunkards.
งัวบ่กินหญ้า อย่าสิข่มเขาหัก
ความหมาย อย่าฝืนใจคนอื่นให้ทำในสิ่งที่เขาไม่ชอบ เหมือนข่มเขาโคขืนให้กินหญ้า หรือเฆ้อนตีจมูกหมูเมื่อไม่กินรำ
One should not force others to do what is not their will. “If the cow does not wish to eat grass, don’t push sown on the horns to breaking. If the pig does not wish to eat bran, do not hit its nose.”
คนหลักค้าใกล้ คนใบ้ค้าไกล
ความหมาย การทำมาหากิน หรือการเรียนหนังสือ ใกล้บ้านที่สุด ย่อมปล่อยภัยที่สุด แต่การค้าขายการทำมาหากินในที่ไกล ห่างญาติพี่น้อง เป็นการเสี่ยง คนอีสานแม้นจะนิยมออกจากบ้านไปทำมาหากินที่อื่นมาก แต่ทุกคนไปด้วยความเสี่ยง บางคนถึงกับล่มจม ก็มีตัวอย่างให้เห็นอยู่มาก คนโบราณจึงไม่อยากให้ลูกห่างจากตัวเอง โดยเฉพาะลูกผู้หญิง
If a person has proper education, then that person can make much profit mear to his or her own home, while a foolish person needs risk or danger, and sells far from home. “A person of erudition will sell much, a foolish person will sell little.”
คนต่างคน ขนก้นต่างกัน
ความหมาย คนเราต่างกันทั้งโดยกำเนิดและความคิด การกระทำจึงต่างกันไปด้วย หากใครจะทำอะไรไม่ถูกใจใคร ก็อย่าได้ถือสา ถือเสียว่าเป็นเรื่องของคนที่มีความคิดต่างกัน เป็นเรื่องธรรมดา จะให้ทุกคนคิดเหมือนกันไม่ได้ แม้แต่ลูกแม่เดียวกัน
Each person is unique. “Each person differs, even the hairs on the posterior differ from person to person.”
บ่ทุกข์บ่ยาก บ่อึดบ่อยาก
ความหมาย ถ้าคนเราไม่ทุกข์ไม่ยาก สบายใจสบายกาย ไม่มีอะไรยุ่งยากใจ ถ้าไม่อด มันก็ไม่อยากนู่นอยากนี่ เพราะได้กินจนอิ่มหมีพีมันอยู่แล้ว จึงไม่มีปัญหาอะไร
Suffering is a part of the cycle of emotion. If one does not suffer, one does not find difficulty, one dose not wish to have anything, then one will have on desire. “No suffering, on difficulty, and no craving.”
นาแล้วฆ่าควยเถิก เศิกแล้วฆ่าคนหาญ
ความหมาย คนบางคนคิดสั้น พอให้ควายไถนาเสร็จแล้ว ขี้เกียจเลี้ยงไว้ก็ฆ่ากิน หรือขายให้เขาไป เป็นสิ่งไม่ดี เช่นเดียวกันแม่ทับนายกอง พอเสร็จศึกสงครามก็ฆ่าทหารของตนเองเสีย กลัวเขาจะใหญ่กว่าตน นับว่าเป็นคนเลวชนิดเห็นแก่ตัวที่โลกไม่มีช่องว่างที่จะให้อภัย
One should know a proper gratitude. Do not be as one who once the field is harversted, kills the water buffalo, once the war is won kills the soldier.”
อย่ากินขี้ อย่าสี่หมา
ความหมาย การกินขี้ และการร่วมเพศกับสุนัข ถือว่าเป็นความชั่วร้าย ผู้ใดกระทำผู้นั้นถือเป็นคนจัญไร กาลีบ้านกาลีเมือง จะไม่มีความเจริญในแผ่นดิน เปรียบเสมือนคนทำอะไรนอกคอก ย่อมเป็นที่ครหาของคนทั่วไปอยู่มิได้ขาด จึงควรทำอะไรในกรอบขนบประเพณีจึงจะดี
There are proper modes of behaviour. “Do not eat excrement, do not fornicate with a dog.”
งัวควยเห็นแก่หญ้า ขี้ข้าเห็นแก่กิน
ความหมาย สัตว์คือวัวควาย เป็นธรรมชาติของมัน เห็นหญ้าเขียวที่ไหนก็ไปที่นั่น โดยไม่รู้ว่าตรงนั้นเป็นที่ของใคร ศัตรูหรือมิตรได้กินเป็นดี เหมือนคนที่มีใจเป็นทาสน้ำเงินหรืออามิสสินจ้าง เขาให้ใช้กินก็เลยเป็นทาสเขา เรียกว่าเป็นคนเห็นแก่กิน ลืมความดีความชั่ว ถูกผิด เพื่อให้ได้กินอะไรก็ทำได้ทั้งนั้น คนประเภทนี้ไม่ต้องพูดถึงกตัญญูไม่มีแน่ มีอย่างเดียวขอให้ได้กินเป็นใช้ได้
One should not be ruled by a narrow greed. “The cow only looks to the eating of grass, the slave only looks to the getting of food”
เฮ็ดดี ผีปันนาให้กิน
ความหมาย คนดี มักจะพบกับสิ่งที่ดี คล้ายกับปาฏิหาริย์ หรือเหมือนกับผีช่วยบันดาลให้ได้โชค ในทางตรงกันข้าม ถ้าคนชั่วก็จะพบกับหายนะตลอด ดีไม่ดีอาจถูกผีเจาะยางก็ได้
If one does good, the Gods will favor one. “If one does good deed, the spirits will give you rice fields for the growing of food.”
ได้เมียสาวปานได้งัวซาวแม่ ได้เมียกาปานได้แม่ซาวคน
ความหมาย การมีเมียสาวเมียแก่นั้นก็ดีไปคนอย่าง มีเมียสาวก็มีลูกได้หลายคน แต่มีเมียแก่อาจไม่มีลูก แต่ได้คนดูแลเราให้สุขสบาย เหมือนเราอยู่กับแม่
A young wife and an old wife give a different result. “Having a young wife is like having twenty bulls, having an old wife is like having twenty mothers.”
อยากข้าวอย่าหุงหลาย
ความหมาย คนกำลังหิวข้าว เห็นอะไรก็อร่อยหมด เพราะกลัวว่าตัวเองจะไม่อิ่ม จุงมักจะทำอาหารให้มากไว้เสมอ แต่ในที่สุดก็กินไม่หมด สิ้นเปลืองเปล่า ๆ
One should not oneself be too ruled by desire. “If one loves rice one should not cook to much at one time.”
ผู้ดีย่างซ้า ขี้ข้าย่างไว
ความหมาย คนที่มีฐานะมีศักดิ์ศรี เขาเดินช้าสง่างาม ผิดกับกรรมกรหรือคนรับจ้างชอบเดินไว เพราะชีวิตรีบร้อน และไม่จำเป็นจะต้องระมัดระวัง เดี๋ยวคนจะหาว่าเจ้ายศเจ้าอย่าง ไม่สมศักดิ์ศรีกรรมกร
Do all with a slow nobility. “The noble person walkes slowly, the slave walks quickly.”
ความฮู้น้อย อย่าผ่านคองเมือง
ความหมาย คนที่มีความรู้และมีประสบการณ์น้อย ไม่สมควรจะเป็นผู้ปกครองบ้านเมือง เพราะอาจไม่สามารถปกครองไพร่ฟ้าให้อยู่เย็นเป็นสุขได้ เพราะขาดบารมี
One should have the knowledge needed for a position. “Do not let one of little knowledge come to rule the city.”
มันย้อนหมู
ความหมาย คนบางคนมีชีวิตด้วยอาศัยบุญบารมีคนอื่น ตนเองไม่มีปัญญาที่จะทำให้ตนมีหน้าตาได้ เมื่อใดคนที่เราอาศัยหมดบุญวาสนา ตัวเองก็พลอยอับจนไปด้วย
May gain glory only by physical proximity to the great. “Someone appears fatty and greasy because of proximity to the pig.”
คะลำน้ำกินต่อน
ความหมาย ไม่ชังจริง ไม่รักจริง ไม่ทำอะไรให้เด็ดขาด ไม่แน่จริง เช่นเดียวกับภาษิตไทยที่ว่า เกลียดตัวกินไข่ เกลียดปลาไหลกินน้ำแกง
One should do all with a proper enthusiasm. “Do not be finicky as one who eats but the soup avoids the meat.”
แก่ไม้ทางปลาย
ความหมาย การลากไม้ชนิดใด ๆ ก็ตาม เขาชักลากด้านโคนไม้ ไม่ใช่ด้านปลาย เพราะจะติดที่กิ่งก้านและใบ ยากแก่การชักลาก แม้นจะลากไปได้ ก็ต้องใช้ความพยายาม และเสียแรงมาก เหมือนเราจะประกอบกิจใด ๆ ก็ต้อง ทำให้มีระบบ ทำให้ถูกต้องตามหลักเกณฑ์ อย่าเป็นคนนอกรีต จะถูกตำหนิถ้าเป็นอย่างเขาว่าจริง ๆ ก็จะมีคนสมน้ำหน้า
There is always a proper way. “One should pull a tree along by grasping at is base, not the end” (at the end one finds many branches that will stick out and make the pulling cumbersome).
ซื้อควยยามนา ซื้อผ้ายามหนาว
ความหมาย ควายราคาแพงหน้าลงนา ไม่ควรซื้อตอนนั้น ควรจะซื้อก่อนหน้านี้ จะไดของถูก ในทำนองเดียวกัน ถ้าซื้อผ้าห่มยามหนาว ก็จะมีราคาแพง คนเราจะทำอะไรให้วางแผนล่วงหน้า อย่าแก้ปัญหาเฉพาะหน้า เพราะนอกจากจะยุ่งยากแล้ว ยังจะต้องเสียเงินอีกมากไม่คุ้มกัน
We should have a proper plan for all that one does. If one only buys when the thing is needed, the price will most likely be quite high. One who wastes money will buy a brffalo when it is time to work the rice fields, buy clothes when it is “cold.”
ฮากไม้สอนขวน
ความหมาย ขวานจะดี จะบิ่นไม่บิ่น ต้องเอาไปฟันรากไม้ดูก่อน ถือว่าซ้อมฟันรากไม้ถ้าขวานดีจะไม่บิ่นเสียหาย คนเราก็เหมือนกัน กว่าจะได้ดิบได้ดีมีหลักฐานก็ต้องผ่านอุปสรรคมามากมาย สั่งสมประสบการณ์มาเยอะแยะความผิดพลาดต่าง ๆ ในอดีตเป็นบทเรียนอันมีค่ายิ่ง ดังนั้นชีวิตที่ผ่านอุปสรรคจึงเป็นชีวิตที่แกร่ง เหมือนขวานที่ผ่านรากไม้มาได้ ก็แสดงว่าแน่นอนที่สุด
One’s strength is tested in certain circumstances. “The root of the tree teaches the ax” (the root of a tree is the strongest kind of wood, it is the true test of the ax.
ได้เต่าลืมหมา
ความหมาย คนเรามักจะลืมของเก่า เมื่อได้ของใหม่มา โดยเห็นของเก่าไม่มีไม่งาม คนประเภทนี้เป็นคนมักมาก อารมณ์ไม่แน่นอน ไม่มีหลักยึด สุดท้ายอาจจะคว้าน้ำเหลวก็ได้
One should know a proper gratitude. Be not as one who “once uses the dog to get the turtle abandons the dog” (or in “Thailand, it is said that if one gets a second wife, one should not forget the first wife.)
เสือตายย้อนหลัง
ความหมาย นายพรานล่าเสือ เพราต้องการหนัง แสดงว่าแพ้หนังตัวเอง คนก็เหมือนกันมักจะตายเพราะสิ่งที่ตัวเองว่าแน่ เข้าภาษิตว่าหมองูตายเพราะงูนั่นเอง
One’s beauty can cause a danger. “The tiger dies because of its fur.”
อย่าหาบซ้างซาแมว
ความหมาย การหาบที่ดีของสองสิ่งที่หาบจะต้องมีน้ำหนักเท่ากัน จึงจะหาบได้ดี หาบได้ไกล ไม่เหนื่อย และทรงตัวได้ดี หากหาบของที่มีน้ำหนักต่างกัน จะทำให้ทรงตัวไม่ได้ แพ้แรงตัวเอง เหมือนกับคนจะทำอะไรต้องคิดให้ดี ให้เหมาะสมกับสภาพของตน ให้ชั่งน้ำหนักให้ดีว่าถ้าเราลงทุนเท่านี้แล้ว จะมีกำไรเท่าใด ให้ชั่งได้ชั่งเสียให้ดีก่อนแล้วลงมือทำ
Examine the task at hand carefully. If one is to carry two items by using a stick, one item at each extremity of the stick—-the stick’s midpoint at the carrier’s shoulder, then the two objects must be of an equal weight. If one puts an elephant at one end it will not elephant and a cat by a shoulder pole.
เอาเมียหล่าเป็นข้าลูก
ความหมาย คนที่มีเมียช้า คือมีเมียตอนอายุมาก มีลูกไม่ทันใช้ แก่จะตายแล้วลูกยังขี่คออยู่ ในที่สุดก็ตายจากลูกไป ยังไม่ทันได้เห็นความสำเร็จของลูก พูดง่าย ๆ ก็คือ ตายขณะยังเป็นคนดูแลลูก แทนที่จะตายตอนที่ลูกดูแลพ่อแม่ เปรียบเสมือนคนทำอะไรมีแต่รีรอ มีแต่คิดจะ ว่าจะ แต่ไม่ได้ลงมือทำ พอลงมือทำก็สายเสียแล้ว เสียประโยชน์เปล่า ๆ
Be careful when choosing a wife. “If one takes a young wife when old, one will be a slave to one’s children.” In the proper cycle of things, one’s children when older will reciprocate the sacrifices of the parents. If one does not live to receive this reciprocation it is as if one is a slave to one’s children.
ก้าหลายมันบ่าน
ความหมาย เหล็กที่เขาเผาไฟสุกเกินไปแล้วนำมาตีมีดนั้น ถึงแม้นจะคมและเข็ง แต่ก็มักบิ่นง่าย เหมือนกับคนเรา กล้าเกินไปมักจะเสีย ที่เราเรียกติดปากว่ากล้า บ้าบิ่น คือกล้าไม่พอดี ไม่มีเหตุผล
“A great bravery leads to a breaking.” If a blade is used against even the hardest substances, soon it will chip. It the same way, too great a bravery is a danger.
ลูกเว้ายาก พ่อแม่ปากเปียก
ความหมาย ลูกไม่ดีจะทำให้พ่อแม่เสียไปด้วย แต่ถ้าลูกดีพ่อแม่ก็พลอยมีชื่อเสียง ดังนั้นลูกควรเป็นลูกที่ดี ว่านอนสอนง่าย อยู่ในโอวาทของบิดารมารดา
A difficulty to raise child wearies the parents. A child that listens not to his parents makes the mouth of the parents wet from reprimanding.
ลูกเว้ายาก พ่อแม่ปากเปียก ลูกควยเสียก พ่อแม่อยากอาย
ความหมาย ลูกไม่ดีจะทำให้พ่อแม่เสียไปด้วย แต่ถ้าลูกดีพ่อแม่ก็พลอยมีชื่อเสียง ดังนั้นลูกควรเป็นลูกที่ดี ว่านอนสอนง่าย อยู่ในโอวาทของบิดารมารดา
A difficulty to raise child wearies the parents. A child that listens not to his parents makes the mouth of the parents wet from reprimanding.
เสนาหมากขี้กา
ความหมาย คนรับใช้ใกล้ชิด หรือบริวาร คอยแต่เอาใจใส่นาย ไม่กล้าพูดความจริง นายว่าอย่างไรก็ตามไปอย่างนั้นทั้ง ๆ ที่ขัดกับความเป็นจริงในที่สุดก็ทำให้เจ้านายเสีย
This proverb refers to a test of a certain king. The king gave a very bitter fruit to many of his advisors at court. He then acted as if he thought the fruit sweet. All but one of the advisors, despite the extreme bitterness of the fruit, also said the fruit was sweet. Only one advisors stated that the fruit was bitter. The king then knew that only this one advisor was honest. Hence the proverb, minister of the gaa fruit (this the fruit that the ministers were asked to taste for the king).
บุญบ่ให้ยอยไฮก็บ่หย่อน
ความหมาย คนเรานั้นถ้าบุญวาสนาไม่มีทำอะไรก็ไม่สำเร็จ ถึงจะสำเร็จก็ยาก เช่น ความรัก หากมีบุพเพสันนิวาส ก็จะเข้ากันง่ายขึ้น เหมือนกับการขึ้นต้นไทรใหญ่ ๆ ไม่จำเป็นต้องปีนที่ต้น ขึ้นตามเถาย่านไทรที่ย้อยลงมาก็ได้ง่ายดี และเป็นทางลัดได้
If one does not have merit, then opportunities do not come. If one’s merit does not act as a facilitator, the tendrils of the banyan tree will not descend to one’s hand in Thailand, the sai tree is famous for its cool shade and for its air-roots that come down as rope, allowing children to climb up.
หมกปลาแดกมีครู จี่ปูมีวาด
ความหมาย ทุกอย่างในการเรียนรู้ จะต้องมีครูสอน มีตำรับตำรา มันเป็นเองไม่ได้แม้แต่ของง่าย ๆ เช่นหมกปลาร้า และเผาปู ก็ต้องมีตำรา มีคนสอนมิฉะนั้นจะเป็นไปไม่ได้ เรื่องนี้เพื่อต้องการให้คนสำนึกในความเป็นครูน้ำใจครูว่าครูมีความหมาย
All creation requires guidance. “If one is to make fermented fish one needs teacher, if one is to roast a crab well one needs a plan.” In northeastern Thailand, each household makes a special fermented sauce, and this is placed in many dishes. One should show proper gratitude to the teacher.
ไก่สามเดือนพอฆ่า ม้าสามปีพอขี่
ความหมาย คนอีสานนับอายุของไก่ที่พอกินได้ก็ต่อเมื่อครบ 3 เดือน ส่วนม้าถ้าจะขี่ได้ต้องสามปีเสียก่อน ถ้าขี่ก่อนนั้นหลังมันจะหัก เหมือนกับเตือนคนให้รู้ว่ากาลเวลาเป็นเรื่องสำคัญ ของแต่ชนิด สัตว์แต่ละจำพวกมนุษย์แต่ละกลุ่มเขามีเวลาของเขา หากไม่ให้เวลาแก่คนเหล่านี้ในการเปลี่ยนแปลง ปรับตัวก็ยากที่จะเข้าใจอย่างถูกต้อง
The maturity rate of all tings varies. “A chicken can be eaten at three months, a horse can be ridden at three years.” This is a metaphor to remind one of the importance of the right thing at the right time.
ผู้ดีตาย หน้าลายยัง
ความหมาย ภาษิตนี้เป็นกรประชดโลกที่ว่า คนดี ๆ ทำไมมันพึงตายบ่อยนัก ส่วนคนชั่วมันตายช้าเหลือเกิน โลกไม่ยุติธรรม
“The good dies young. The evil lives on.” This is a satirical slaying.
เลือกผักถืกบ้ง เลือกขาจ้งถืกขาแม่เฮ็ง
ความหมาย คนบางคนเลือกมาก วันหนึ่งก็ถึงวันที่ต้องเอาจริง ดันไปได้ของเลว ๆ แทนที่เลือกมาก ๆ จะได้ของดี กลับตรงกันข้าม เข้าภาษิตไทยที่ว่า “เลือกนักมักได้แร่”
One shouldn’t choose too much or one may choose poorly. If one choose to many vegetables, some may have caterpillars, if one chooses many women, one may choose on with a cancerous leg.
ช่างมือเฮ็ดยาก ช่างปากเฮ็ดง่าย
ความหมาย คนที่มีแต่พูด เพราะสักแต่ว่าพูดออกมา ส่วนคนที่ทำมันยากเพราะมันไม่ง่ายเหมือนพูด ดังนั้นจึงไม่ควรให้ความสำคัญต่อการปฏิบัติมากกว่าการพูด
Boasting is easy, doing is hard. “To make one skillfull of hand is hard, to make one skillfull of mouth is easy.”
ไปบ่ดีแพ้ฮ่าง ย่างบ่ดีแพ้คิง
ความหมาย ไปไหนมาไหน ถ้าไม่ระมัดระวัง อาจทำให้ร่างกายเจ็บป่วยเป็นอันตรายได้ เดินก็เช่นเดียวกัน เดินไม่ระมัดระวัง ชนนู่นชนนี่ อาจได้รับอันตราย หรืออุบัติเหตุถึงตายได้
ดังนั้นจะทำอะไรประกอบการใด ๆ ก็ตามให้มีสติรอบคอบ หาความพอดีเป็นประมาณแล้วจะไม่แพ้ภัยตัวเอง
Do all with awareness. If one goes about carelessly then one’s movements will be one’s downfall, if one walks poorly, one will be defeated by one’s gait. Whatever one does, one should do this thing with a proper mindfulness.
ขี้ก้อนใหญ่ หมาบ่อยาก
ความหมาย ถ้าคนเราทำอะไรให้พอดีเหมาะควรแก่ฐานะ ก็ดูดีไปหมด แต่ถ้าทำเกินฐานะคนก็จะกังขาในการกระทำนั้น เช่นเป็นคนยากจน แต่ให้ของขวัญที่มีราคาแกญาติมิตรหรือเจ้านาย คนก็จะสงสัยไม่กล้ารับ หรือผู้มีฐานะให้ของแก่บริวารเกินกว่าฐานะเขา อาจทำให้ผู้รับแคลงใจได้ ดุจสุนัขเห็นอุจจาระก้อนใหญ่ไม่กล้ากินเพราะกลัว มันอาจอุทานออกมาว่า “ของยักษ์” ก็ได้
All are weary of the strange. Even the dog so enamored of sniffing in excrements will avoid the largest defecation.
เบิ่งวัดให้เบิ่งฐาน เบิ่งบ้านให้เบิ่งครัว เบิ่งเจ้าหัวให้เบิ่งจัวน้อย
ความหมาย เป็นภาษิตที่มีความคิดเชิงศาสตร์ เพื่อให้เกิดการอนุมานจากสิ่งที่เห็นไปหาสิ่งที่ยังไม่เห็น จะดูว่าวัดสะอาดได้อย่างไร สมภารก็เช่นกัน จะมีระเบียบสมสมณสารูปหรือไม่ให้ดูที่สามเณร เณรเป็นอย่างไร เถรก็มักเป็นอย่างนั้น
There are ways of judging. If one wishes to know how smoothly the wat runs, look at the bathrooms, if one wishes to know well a house runs, look at the kitchen, if one wishes to know the abilities of the abbot one should examine the novice.
ไม้หมิ่นบ่ท่อมือเถิง
ความหมาย คิดเฉย ๆ รู้เฉย ๆ ไม่ได้ทำ หรือทำไม่เป็น ย่อมสู้รู้แล้วทำไม่ได้
Touching with the hand is the best. Reaching for a fruit with a stick is not as good as touching the fruit by the hand. To only think of doing is much less important than actually doing.
หาบดีกว่าคอน นอนดีกว่านั่ง
ความหมาย มีของอยู่ข้างเดียว อีกข้างหนึ่งว่างเปล่า ทำให้นำไปลำบากโดยเฉพาะของใหญ่ ๆ จะทำไม่ได้เลย ฉันใด คนเราจะดีสมบูรณ์ต้องมีความพอดีระหว่างกายกับจิต มิฉะนั้นจะไม่เป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์
There is always a best way at a certain time. “To carry a lot balanced on each end of a stick—and the stick placed to the shoulder—is better than to carry the entire load hanging on one end of the stick. To sleep is better than a shoulder-pole, if one is tired better to lie down than to sit.
ไปเศิกไปฆ่า ไปค้าไปตั๋ว
ความหมาย หน้าที่ของคนออกศึกก็คือฆ่าศัตรูทุกชนิดที่เห็น อย่าได้เมตตาปราณี เพราะถ้าเราไม่ฆ่าเขา เขาต้องฆ่าเรา เช่นเดียวกันพ่อค้าต้องมีเล่ห์เหลี่ยมจึงจะเป็นพ่อค้ามีกำไร และอยู่ในวงการค้าได้ สรุปก็คือสอนคนให้รู้จักหน้าที่ เมื่อตนอยู่ในสถานะนั้น ๆ
Each job has an activity. “If one goes to war one must kill, if one goes to sell one must lie.”
ลูกแทนพ่อ หน่อแทนลา
ความหมาย เกิดมาเป็นมนุษย์ควรที่จะมีภารกิจที่เราจะต้องทำให้แก่ตัวเอง และประเทศชาติ เมื่อเราต้องล้มหายตายจาก จะต้องมีคนดูแลสืบทอดรับภาระ อนึ่งความดีที่พ่อแม่หรือผู้อื่นทำไว้ในฐานะอนุชนก็ควรที่จะเอาเป็นเยี่ยงอย่าง เช่นเดียวกับหน่อไม้ ย่อมเกิดมาทดแทนต้นที่ตายไป แผ่นดินไทยก็เช่นเดียวกัน ย่อมไม่ว่างเว้นคนดีอย่างแน่นอน
The cycle of life continues. “The child replaces the father, the bamboo trunk is replaced by the bamboo shoot.”
โผดเต่าให้เถิงหนอง
ความหมาย ถ้าจะปล่อยสัตว์ ปล่อยทาส ปล่อยอะไรก็แล้วแต่ ต้องตั้งใจทำ และปล่อยให้ถึงที่หมายปลายทาง และต้องแน่ใจว่าที่เราปล่อยเขานั้น เขาจะมีชีวิตอยู่ได้อย่างมีความสุข ไม่ใช่สักแต่ว่าปล่อย ๆ ไปให้พ้นมือ
If one really wishes to help, help in a concerted way. “If one is to make merit by releasing a turtle, then make sure the turtle reaches the pond” . Of note, in Thailand one often makes merit by releasing an animal back to nature. For example, proper sell birds in cages in front of the wat. People buy these birds and then release them to earn merit.
ไม้บ่ทันแทกด้าม มันสิสั้นก่อนสิน
ความหมาย ก่อนจะทำอะไรต้องมีแผนการ มีการวางแผนล่วงหน้า มีโครงการ มิฉะนั้นผลจะไม่เกิดดั่งประสงค์ เหมือนการตัดไม้จะประกอบทำบ้านหรือตู้ไว้ใช้ จะต้องมีการวัดให้ดีก่อนว่าจะสั้นยาวเท่าไรที่เราต้องการ ถ้าตัดก่อนโดยไม่วัดก็จะเสียหายต่อสิ่งของ ไร้ประโยชน์เสียเวลา
Do all cautionsly and in step. “If one does not measure carefully the piece to be cut, then this piece is wasted.”
ผ้าฮ้ายห่อคำ
ความหมาย คนดีเขาอาจไม่แสดง คำร่ำรวยไม่แต่งตัวหรูหรา ส่วนคนตรงข้ามมักแสดงตน ใยวรรณคดีก็มีหลายเรื่องที่แสดงให้เห็นว่าตัวเอกนั้น มีลักษณะไม่เด่นในตอนต้น แถมยังถูกเหยียบย่ำซ้ำเติม แต่ภายหลังความดีปรากฏ ก็กลายเป็นผู้ยิ่งใหญ่ไปในที่สุด เขาเรียกคมในฝัก
One can not judge by the exterior. “A poor flock may cover gold.” In thailand there are many tales of one dressed poorly which is in fact a hero, such as sang thong.
ม้อนนอนอย่าเกือ เสือนอนอย่าปุก
ความหมาย คนที่เขาไม่อยากอย่าให้ คนที่อันตรายก็อย่าไปตอแย เหมือนตัวไหมนอนหลังอย่าให้อาหาร เสือนอนก็อย่าไปปลุกขึ้นมา เกิดเสือหิวเข้า เราจะอันตราย ฉะนั้นให้รู้สึกใจเขาใจเรา รุ้จักกาลเวลา รู้จักบุคคล ชุมชนนั่นแหละ ดีที่สุดแล้ว
Know the right way. “If the silkworm sleeps, do not feed it, if the tiger sleeps do not wake it.” Silkworm goes through a stage in which it does not eat. If one wakes the tiger, it may eat you, if one disturbs the silkworm it will not make silk. One should know the right time.
น้ำเย็นปลาข่อน น้ำฮ้อนปลาหนี
ความหมาย ปลาจะมารวมกันอยู่ที่ที่น้ำเย็น ส่วนที่น้ำร้อนปลาจะหนี เพราะมันทนอยู่ไม่ได้ ในทำนองเดียวกัน ผู้ใดมีจิตใจเมตตากรุณาเท่ากับมีน้ำเย็น คนเขาก็รักและนับถือ ส่วนคนใจร้อนมีแต่ความมุทะลุดุดัน ใช้อำนาจ ผู้อยู่ใกล้ชิดก็หวาดเสียว จึงรู้สึกว่าอยู่บนกองไฟ วันหนึ่งจะมีอันตราย
To the kind and cool all people will come. “If the water is cool, the fish will gather to there, if the water is hot, all the fish will flee from ther.”
หนักซ่อยกันหาบ หยาบซ่อยกันดึง
ความหมาย ความสามัคคีบวกกับความเพียรพยายาม เป็นหนทางนำไปสู่ความสำเร็จ งานใดที่ยุ่งยากหนักหนา ถ้าช่วยกันคนละไม้คนละมือ ก็จะประสบผลสำเร็จได้ในที่สุด
In times of difficulty, one should help one another. “If the burden is heavy, help each other and each put a shoulder to one end of the stick, the weight hanging in the middle. If going is tough, help each other to pull along.”
ซ้างดีอยู่งา ปลาดีอยู่เนื้อ
ความหมาย ทุกสิ่งในโลกรวมทั้งมนุษย์ด้วย ย่อมมี่แก่นสารเฉพาะของแต่ละอย่างแต่ละคน ไม่ควรดูแคลนกันและกัน คนเรานั้นดีคนละอย่างเก่งคนละทาง ทางใครทางมันก็ย่อมมีดีของมันเอง แว้นแต่ว่าเราจะค้นหาความดีกันเจอหรือไม่
To all there is a criteria of evaluation. “The elephant is judged by the tusks, the fish by its meat.”
ได้อย่าหย่าม บ่ได้อย่าหลาบ
ความหมาย คนเราอาจมีการผิดพลาดหรือสำเร็จเป็นครั้งแรก หรือบ่อย ๆ โบราณท่านสอนว่า ทุกอย่างที่เราผ่านมาอย่าย่ามใจ และอย่าคิดว่าเมื่อเราเคยล้มเหลวแล้วมันจะเป็นอย่างนั้นตลอด มันอาจมีทางที่ดีกว่าอย่ากลัว จงพยายามต่อไปอีก คนที่วิ่งถึงหลักชัย ไม่ใช่เขาไม่เคยล้ม แต่เขาลุกขึ้นทุกครั้งที่เขาล้ม
“If one obtains a success, do not become to accustomed with the luxury, if one suffers defeat, do not give up the fight for victory.”
ตกกะเทินได้จ้า ครั้นบ่จาอย่าถอด
ความหมาย ถ้าลงมือได้ทำอะไรแล้ว ไม่สำเร็จอย่าหยุด
“Once having started a task, pursue the task to its finishing.” Early withdrawal is not the proper way.
ไปให้ลา มาให้คอบ
ความหมาย คนผู้มีมรรยาท จะไปไหนมาไหนต้องบอกพ่อแม่หรือเพื่อนฝูงที่อยู่วัดด้วยว่าไปอะไร ไปที่ไหน โดยเฉพาะบุตรธิดา ศิษย์ต้องบอกพ่อแม่ ครูอาจารย์ที่เราอาศัยอยู่ด้วยให้รู้เรื่อง
There is a proper way of doing, “When one leaves one should say goodbye, when one arrives one should duly inform.”
เงินเต็มพา บ่ท่อผญาเต็มปูม
ความหมาย มีปัญญาดีกว่ามีเงิน เพราะใช้ไม่หมด และใช้ตลอดไป แถมยังสามาถทำให้เกิดเงินได้อีกตลอดไป
Knowledge is the most precious thing. “Money that fills a platter is not equal in worth to belly full of knowledge.”
อ้างอิง: