ผญาคำสอน เตือนใจ พร้อมคำแปล รวบรวมไว้มากที่สุด

ผญาคำสอน คือคำกล่าวสอนใจแฝงคติธรรม ถ้อยคำไพเราะ สละสลวย เป็นความเปรียบอุปมาอุปไมย ให้ผู้ฟังคิดดีความ ผู้ฟังนำไปปฏิบัติตามจะเป็นคนดีมีคุณธรรม เป็นคำกล่าวอิงหลักธรรมทางพุทธศาสนา และจารีตประเพณี จาการรวบรวม

ข้อมูลได้ผญาคำสอนทั้งหมด 45 บท ผญาคำสอนเหล่านี้แยกออกเป็นประเภทได้ ดังนี้

• ผญาคำสอนทั่วไป
• ผญาสอนหญิง
• ผญาคำสอนชาย
• ผญาคำสอนลูก
• ผญาคำสอนผัวหรือคองผัว
• ผญาคำสอนเมียหรือคองเมีย

ผญาคำสอนทั่วไป

ผญาคำสอนทั่วไป คือใช้เป็นคำสอนคติเตือนใจ บุคคลทั่วไป โดยไม่เจาะจง

เดินทางเวิ้งให้พายทิงบั้งใหญ่ ฮอดฮ่มบกยังซิได้ส่วยหลัง
ฮอดฮ่มฮังยังซิได้ส่วยหน้า ฮอดฮ่มหว้ายังซิได้ส่วยคิง
แปลว่า เดินทางไกลให้สะพายกระบอกไม้ไผ่ใส่น้ำกิน พอถึงร่มต้นกระบกก็ใช้ล้างหลังได้ พอถึงร่มต้นรังก็ใช้ล้างหน้าได้ พอถึงร่มต้นหว้าก็ยังได้เช็ดเนื้อเช็ดตัว
ความหมาย สอนคนที่จะเดินทางไกลต้องเตรียมน้ำดื่มให้มาก หรือในปัจจุบันใครที่มีความรู้มากจะเป็นภูมิคุ้มกันตนเอง

อย่าได้ปรารถนาเว้น เวียนหลังซิคืนกอบ
สงสารกลับต่าวปิ้น ซิโงเข่าจอดกัน
ความหมาย สอนคนอย่าสร้างเวรกรรมกับใคร เพราะตัวเราก็จะได้รับกรรมนั้น

เจ้าผู้มีความฮู้ เต็มพุงเพียงปาก กะดีถ่อน
สอนโตเองบ่ได้ ไผซิย้องว่าดี
แปลว่า เป็นผู้มีความรู้เต็มพุงจนจะล้นออกจากปากก็เป็นสิ่งที่ดี แต่ถ้าสอนตัวเองไม่ได้ ใครจะยกย่องสรรเสริญ
ความหมาย สอนคนมีความรู้ท่วมหัวแต่เอาตัวไม่รอด

ผญาสอนหญิง

ผญาสอนหญิง คือผญาที่ใช้เป็นสอนคติเตือนใจผู้หญิง 

ให้สงวนโตไว้คือไฟถนอมถ่าน ความมักนั่นไฟจี้เปียบปาน
หญิงใดทำการบ้าน เฮือนซานสมสะอาด
คนนั่นปราชส์อ่านอ้าง หญิงนั่นประเสริฐดี
แปลว่า ให้สงวนตัวไว้เหมือนไฟถนอมถ่าน ความรักนั้นเปรียบดังไฟที่ร้อนแรง หญิงใดทำงานบ้าน เรือนชานสะอาด คนนั้นปราชญ์ หญิงนั้นประเสริฐ
ความหมาย สอนผู้หญิงให้เป็นคนรักนวลสงวนตัว ให้ทำงานบ้าน

ได้ไหมอย่าลืมฝ้าย ได้เป็นเมียนาย
ให้เจ่าคิดฮอดไพ่ การโยธาไฟได้กะทำให้ดั่งใจ
แปลว่า ได้ไหมอย่าลืมฝ้าย ได้เมียเป็นเจ้านาย ให้เจ้าอย่าลืมไพร่
ความหมาย สอนหญิงให้รู้จักทำในสิ่งที่ดี ได้เป็นเมียเจ้านายก็อย่าลืมคนใช้ต้องดูแล

เป็นหญิงนี้ทำเนียมให้มันคอง ตีนผมให้หล่ำเกี้ยง ตีนสิ้นให้หล่ำเพียง
แปลว่า เป็นหญิงนี้ธรรมเนียมให้คล่อง ผมเผ้าให้เกลี้ยงเกลา นุ่งซิ่นให้เรียบร้อย
ความหมาย สอนหญิงให้รู้จักการปฏิบัติตัว ทำอะไรให้เรียบร้อย

ผญาคำสอนชาย

ผญาคำสอนชาย คือ ผญาที่ใช้เป็นคำสอน คติเตือนใจผู้ชาย

ผู้ชายนั่นให้คอยยำแยงเฒ่า จั่งได้ยืนเถิงเฒ่า
เพิ่นมีคุณได้สอนสั่ง เพิ่นเห็นฟ้าก่อนแท้
ตนเจ้าอย่าลื่นความ
แปลว่า ผู้ชายนั้นให้คอยมองดูผู้เฒ่า ถึงจะอยู่ได้ถึงแก่เฒ่า เขามีคุณได้สอนสั่ง เขาเห็นฟ้ามาก่อน ต้องเชื่อฟัง
ความหมาย สอนผู้ชายให้เชื่อฟังคำผู้ที่เกิดก่อนเพราะ ท่านมีประสบการณ์มากกว่า

ผู้ชายนั่นการกินนี่ อย่ากินหลายสมอยาก
บาดห่าเจ็บปวดท้อง มันซิหยุ่งโพนพุง
แปลว่า ผู้ชายนั้น อย่ากินมากตามใจอยาก ถ้าเจ็บปวดท้อง จะยุ่งเหยิงลำบากท้อง
ความหมาย สอนผู้ชายในเรื่องการกินควรรู้จักความพอดี

ผู้ชายนั่นเห็นเมียเขาแล้ว ให้ปองหนีไกห่าง
อย่าโลโภมากล้น ซิลงหม้อแผ่นแดง
แปลว่า ผู้ชายนั้นเห็นเมียเขาแล้วให้หนีไกลห่าง อย่าโลภมากล้น เดี๋ยวจะได้ลงหม้อทองแดง
ความหมาย สอนผู้ชายไม่ให้ยุ่งเกี่ยวกับเมียคนอื่น อย่าโลภมากจะตกนรก

ผู้ชายนั่นสอนมือไว้ อย่าไปเอาของเพิ่น
แม่นว่าลูกเมียเพิ่นนั้น อย่าไปโอ้อ่าวบาย
แปลว่า ผู้ชายนั้นสอนมือไว้ อย่าไปเอาของคนอื่น โดยเฉพาะลูกเมียคนอื่น อย่าไปคิดถึงคะนึงหา
ความหมาย สอนผู้ชายไม่ให้มือไวกับลูกเมียคนอื่น

เป็นซายขอให้เป็นซายแท้ อย่าเป็นทรายแกมแห่
แปลว่า เป็นชาย (ภาษาอีสาน ออกเสียงว่า ซาย พ้องเสียงกับคำว่า ทราย) ให้เป็นชายแท้ อย่าให้เป็นทรายผสมหิน
ความหมาย สอนผู้ขายให้เป็นผู้ชายอย่างแท้จริง อย่าเป็นเหมือนทรายที่ผสมกับหินลูกรัง 

ผญาคำสอนลูก

ผญาคำสอนลูก คือ ผญาที่ใช้เป็นคำสอน ติเตือนใจ ลูกหลานในครอบครัว

ฟังเดอบุตราน้อยบุตรีลูกอ่อน ฉันจักสอนสั่งไว้ยามน้อยถ่อยผญา
ขอให้บุตราหล่าถือธรรมของลูก จั่งสิถูกแบบเบื้องครองเค้าแบบแผน
ฉันสิยกแว่นแก้วให้ฝูงลูกลองแยงเบิ่งเด้อ ลางเทือเห็นของแพงอยู่ในเงาแก้ว
ชื่อว่าแนวคนนี้มีธรรมเป็นแก่น คันมีธรรมกะคือมีแว่นแก้วแนวใช้ส่องแยง
โลกสิใสส่องแจ้งคอบมนุษย์มรธรรม
คนสินำดลกาให้ฮุ่งเฮืองไปหน้า เพราะว่าฝูงหลานหล่าบุตราผู้เกิดใหม่
ประพฤติธรรมไว้ได้บ่มีให้เสื่อมตรอง คันแม่นพวกพี่น้องซุมลูกหลานเหลน
เป็นผู้มีคุณธรรมบ่ลืมครองเค้า โลกของเฮาภายหน้าสิโสภาเฮืองฮุ่ง
เหตุดังนั้นขอให้ฝูงลูกมาเอาแก้วแก่นธรรม ขอให้จำเอาไว้ในธรรมของลูก
อยู่ในผูกแท้แท้ ฉันสิแก้สู่ฟัง

วาระเริ่มแรกตั้งสิสอนสั่งคำผญา
อันว่าบุตราเอย อย่าซิคือเครือกล้วย
ธรรมดาแนวกล้วยกอใดมันถอก เครือออกแล้วลำต้นก็เล่าตาย
เกิดมาเป็นของฮ้ายทำลายพ่อแม่ ลูกเกิดแล้วทำให้แม่ตาย
อุบายนี่เป็นคดีควรฮ่ำ คำเปรียบเว้าควรเจ้าฮ่ำฮอน
อันหนึ่งอย่าได้เป็นดั่งไม้กอไผ่เป็นขี คั่นแม่นมีบุตราหมากขีบ่ดีแท้
พอแต่มีผลขึ้นเป็นขีมาฮ่วม ทำให้เกิดเดือดฮ้อนกอไม้บ่ยืน
ขีเกิดขึ้นกอไผ่มรณา บุตราเอยอย่าเป็นฉันนี้
ขีกอไม้จังไรฆ่าไผ่ อุปมาเปรียบไว้ขอเจ้าจงฮ่ำฮอน
อันหนึ่งอย่าได้เป็นดั่งมหิงโสเชื้อ ทรพีชนพ่อ
ฮอยท่อฮอยพ่อแล้ว ซนสู้พ่อคิง
ขอให้หลิงเห็นหนี้ เฮายืมจากเพิ่น
คิดว่าโตเป็นลูกหนี้ คิดว่ามีดอกเบี้ยค้าง เพิ่นหลาย

ผญาคำสอนผัว ผญาคองผัว

ผญาคำสอนผัวหรือคองผัว คือ ผญาที่ใช้เป็นคำสอน คติเตือนใจผัว

นั้นให้คิดเบิ่งตัวเฮาชื่อว่าเป็นผัวเขา ผู่ครองปองตุ้มให้มีใจหอมหุ่มแพงเมียตุ้มตอม
หอมฮักไว้ หดังดอกไม้แพงไว้กอดดม ถือเมียเป็นยอดอ้มเอาใส่ในหู
ถือว่าหนูเป็นเมียยอดสมรนอนไกล้ ขอให้ถือเมียไว้เป็นสหายฮ่วมบ่อน
ถือว่าเป็นคู่ซ้อนหมายหมั่นฮ่วมกัน ถือว่าเป็นคู่หมั่นนอนฮ่วมจนตาย
จนสลายชีวากะว่าเมียตัวแล้ว อย่าได้เอาแขขั้นคือแหนับมื้อห่าง
ขอให้เจ้านั้นอ้างถือหน้าว่าเมีย ไปมางเหนือเมือทางใต้ไปทางใดก็ให้ฮ่ำ
ให้เจ้าคิดอ้ำล้ำนำน้องผู้อยู่เฮือน อย่าซิเดินไปหน้าหาชมชู้ใหม่
ไปบ้านเหนือบ้านใต้ใจนั้นให้ห่วงเมีย ให้เจ้าคิดอ่าวเอื้อเห็นใหม่อย่าไลหลัง
อย่าได้ซังเมียตัวผู่อยู่เฮือนคอยซ้อน
คิดเห็นคาวเฮาเว้าซิเอากันเป็นคู่ ตอนเฮาเป็นมิ่งชู้คาวกี้ก่อนซิเอา
เฮากะยังได้เว้าว่าบ่อเหล่าลืมไล ตกลงตัดสินใจซิฮ่วมตาย
บาดว่าเอากันแล้ว สามปีบ่อถามข่าว ปะให้เมียอยู่ข้าว สามมื้อกะบ่อถาม
ข้าวและน้ำกะบ่อห่วงพาแลง หนีไปหากินแกงลูกเมียนอนแล้ง
มันบ่อคือสาแหล่วแนวผัวใจถ่อย ปะเมียเยลูกน้อยโตไปเต้ยเที่ยวสาว
ชาวชุมเชื้ออีสานเอยฟังแหน่ อย่าซิแวฮีตเค้าคำข่อยสั่งสอน
ขอให้ยินดีด้วยอภิรมย์ชมชอบ หวังซิสุขปะกอบด้วยเมียนี่ผู้เดียว
อย่าได้มีใจด้วยลืมเมียเว้าผู้ใหม่ ขอให้ใจเที่ยงหมั่นยอไว้ว่าเมีย
เก้าสิเสียสิบสิได้อย่าไปยอย้องผู้ใหม่ เก้าสิบ่อได้สิบสิบ่อได้ให้ยอย้องลูกเมีย

นั้นอย่าดูหมิ่นเมียโต โสว่าเป็นของเฮากะจึงเอากันได้
ขอให้เอาหอมไว้อย่ามีใจแหนงหน่าง คั่นแม่นเพิ่นว่าร้ายโตช้ำกะว่าดี
ทุกข์หรือมีกะอย่าฟ้าวไปหุ่ม เห็นว่าช้ำอุ่มทุ่มแนว
ผู่เจ้าอุ่มสุ่มกะยังตุ้มลูกดี อย่าได้ตีเมียตัวฮุ่มฮอหยันย้อ
อย่าได้หันหาข้อดูแคลนคำประมาท ตระกุลต่ำอนาถาอย่าได้หาดูแคลน
ฮุ่มเมียทางฮ้ายอย่าได้ขายหน้าภรรยาดูหมิ่น ดีชั่วอย่าขายหน้าฮุ่มฮอ
อย่าสิทำหยันหย่อเมียโตชาติต่ำ แม่นซิดำ หดังม้อกะยอย้องว่าดี
ของหมู่นี้ดีชั่วไผสิเห็น นำนอแล้วแต่ผัวกับเมียสิรับรองได้
เฮาต้องยอกันไว้บ่อหนีไปออกจ่าย ความบ่อดีเสื่องไว้ดีนั้นจั่งบ่อยไข
ทุกอย่างเอ้กะอย่าฮุ่มกันหลาย กรรมไผมันฮุ่มฮอกันได้
เห็นว่ากายดำเศร้าผัวเฮาอย่าฟ้าวว่า ลางเที่อวาสนาสั่งให้ยังซิได้เพิ่งพา
เห็นว่ากิกซิกหน้าอย่าฟ้าวว่าเป็นหมา ลางห่ามีชาตา หดังนางคานม้า
ผิดแต่แนวใบหน้าเป็นนามม้าแม่ บุญนางมีเที่ยงแท้พระอินทร์เจ้าป้อนลง
เห็นว่ารูปขี้ฮ้ายภายนอกเหลวไหล แต่ว่ากายภายในแม่นแนวนางฟ้า
แก้วหน้าม้าได้เทียมหน่อแนวพระยา ขอภาตาเจ้าผัวแพงคณิงฮ่ำ
อย่าได้ดูหมิ่นซ้ำแหนงหน้าว่าเมีย เชื้อชาติม้ายังฮ่มพระราชา
คือ หดังนางสีดากำพลอยคนไฮ้ บุญนำได้ครองเมืองเป็นใหญ่
แหม่นว่าทุกยากไฮ้กะหยังได้นั่งเมือง ผัวผู้เลี้ยงอย่าดูหมิ่นเมียขวัญ
ขอให้หวนหาคิดไต่ตองมองเรื่อง อย่าได้เคืองคำร้อนนอนนำทุกเช้าค่ำ
เป็นคู่กรรมก่อสร้างอย่าวางเจ้าให้ห่างไกล

นั้นอย่าได้นอกใจเมีย เฮาได้ขันมาเกียรับรองปองเลี้ยง
เฮาได้เฮียงแฮมซ้อนนอนดอมซ้อนคู่ บ่อแม่นเฮียงช้ำชู้ครางนี้แม่นผัว
เป็นครอบครัวของเขาฮ่วมกันจิงแท้ ขอแปลงใจน้อมนำกันให้หมั่นคล่อง
เห็นเมียว่าแม่นน้องอย่าปองลายลักใจ คั้นซิเฮ็ดอันใด๋ก็ให้เมียเห็นพร้อมคอมกันสาก่อน
คั้นเมียสอนบอกชี้ให้ฟังไว้ฮีนตอง อย่าได้เฮ็ดหล่องหง่องเคียดว่าเมียแข็ง
ลางห่าคือความเขาอาจซิเป็นไปได้ เอาแต่ใจโตช้ำบ่อฟังคำเมียว่า
ลางห่าใจเกิดบ้าเมียห้ามบ่อฟัง คั้นไผเป็นจั่งชั้นกะคือบ่อฟังเมีย
ทำให้เสียศีลธรรมฮีตครองปองซื้ ธรรมดาผัวเมียนี้ฟังความกันแหน่
เมียทำผิดผัวซ่อยแก้ผัวทำผิดเมียซ่อยแก้ แกงเสี่ยนเงื่อนไหม
ผัวทำผิดเมียห้ามไว้กะให้เชื่อฟังคำ อย่าได้ทำขึ้นใจว่าโตเป็นเจ้า
ซิให้เขาเป็นขี้บ่อมีดีสักอย่าง ตัวทำผิดบ่อให้เมียว่าได้แนวนั้นบ่อแม่นครอง
ผัวและเมียก็ต้องเว้าอยู่ความกัน จั่งซิพันธะนังติดต่อไปภายหน้า
ให้ทำใจกันไว้ไผมันอย่าได้ล่วง คั้นเมียหวงห้ามแล้วแนวนั้นอย่าทำ
มันสิเป็นกรรมเติงเมื่อลุนนำใช้ ไผอย่าขืนใจดื้อขืนใจเมียทำชั่ว
เมียฮักผัวจังห้ามไว้กลัวย้านเก่าศีล อย่าได้ลักลอบลี้เลยล่วงใจเขา
เมียแพงเฮาว่าดีจังหวงห้าม ขอให้ถามเมียเจ้าฟังคำแล้วคิดฮ่ำ
จั่งค่อยล่ำบ่อนนั้นให้ผัวแปลงปุนตั้ง ยังเมียให้เป็นใหญ่มอบความเป็นใหญ่
ให้เมียได้ครอบครอง ยกให้นุสนาถน้องเป็นใหญ่ในเคหา
ให้รักษาเฮือนซานครอบครองในบ้าน เป็นประทานเป็นเจ้าเฮือนเฮาจังสิฮุ่ง
เป็นผู่เก็บบาดเบี้ยขายเมี้ยนสิ่งของ ในหนห้องเฮือนซานหลานลูก
ทั้งลูกทั้งคนใช้สู่คนให้เมียเป็นเอก ต้นคนแต่งการงาน
บริหารดูแลลูกหลานคนใช้ การทางเสียทางได้เงินทองของจ่าย
คั้นซิซื้อซิขายเว้าเหตุผลต้นปาย ให้เมียฮู้เฮ็ดเรื่องสาแล้วจั่งค่อยทำ
อย่าซิไปล่วงล้ำอำนาจของเมีย ตั้งให้นางเป็นเสือแม่เฮือนเฮานั้น
อย่าได้ทำใจสั้นชังเมียเหยียบย่ำ ทำให้เมียขี้ร้ายคอยฮ้ายด่าแต่เขา
แลงและเช้ากะบ่อส่างปรึกษา เอ็ดคือเมียอยู่คอยกินก้าง
คั้นสิทำการสร้างบ่อถามเมียพอเทื่อ  เมียซิเสียขี่หน้าผัวบ้าบ่อส่างแปลง
ได้บาทแบ้งกะบ่อป้อนมือเมีย เสียเงินคำบ่อให้เมียเห็นฮู้
คือ หดังหนูเป็นช้อย ไผซิคอยแดกหย่อนำนอ
ลูกคนแม่คนพ่อไผสิมานั่งง้อ เป็นข้อยทำท่าจ่อมมูลเจ้านอ
คันผัวปุ่นแปลงตั้งให้เมียดีมีส่วน มวลมอบเยือนและข้าวให้สาวหล่ารักษา
ทำให้เมียมีหน้ารักามูลอันมีค่า อันน้อยนาจหล้าซิมีหน้าชื่นบาน
เพราะได้เป็นแม่บ้านขึ้นผ่านสมบัติ เป็นผู้จัดการงานแม่เฮือนเป็นเจ้า
เขาซิยินดีด้วยเห็นผัวยิ้มใส่ คั่นนางได้เป็นใหญ่ได้หดังใจนึกไว้
กะมีหน้าชื่นไส คั่นเอาคิดอยากได้กะซิง่ายนอนหงาย
คั้นอยากบายยามได้กะม่อนใจบ่อขีนได้ เมียพอใจนำเจ้าซิเอากะบ่อว่า

ผญาคำสอนเมีย ผญาคองเมีย

ผญาคำสอนเมียหรือคองเมีย คือ ผญาที่ใช้เป็นคำสอนคติเตือนใจผู้หญิงที่มีผัว ลักษณะเมียมี 7 อย่างคือ

1. วธก ภรรย
2. โจรี ภรรยา ดั่งโจรใจกล้า
3. อัยยา ภรรยา เมีย 3 อัยยาเป็นชื่อ
4. มาตา ภรรยา เมีย 4 นั้นคือแท้แม่คิง
5. ภคินี ภรรยา เมีย 5 นั้นคือน้องสาวตน
6. สปี ภรรยา เมีย 6 นั้นคือดังสหายเกลอแก้ว
7. ทาสี ภรรยา เมีย 7 นั้นคือทาสแก่นบอกไว้ คือด้ามดังผัว

ขอให้ตนตัวน้องตริตรองให้มันแน่ เมียใดดีแท้ ๆ ควรให้เฮ็ดตาม
เมียบ่อดีให้ล่องน้ำปะปล่อยลอยหนี เอาแต่แนวเมียดีอยู่นำเอาไว้
จั๋งสิใสคือแก้วเมียดีชี้ช่อง ผัวสิลืมพี่น้องมองหน้าเบิ่งแต่เมีย
ชื่อว่าเป็นหญิงนี้อย่าอ้างว่าโตสวยหลายเด้อ ถึงหว่างคาวเฮ็งซวยรูปสวยสิเป็นส่วย

อ้างอิง

• กลวิธีทางภาษาของบทผญาในชุมชนโคกนาดี ศิริลักษณ์ หาชื่น บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยราชภัฏมหาสารคาม