คลองไส้ไก่

คลองไส้ไก่ คือการขุดร่องในพื้นที่ มีลักษณะคล้ายคลองหรือแม่น้ำ แต่ย่อขนาดลงมาอยู่ในพื้นที คลองไส้ไก่มีหน้าที่กักเก็บน้ำและกระจายความชุ่มชื้นไปยังบริเวณที่คลองไส้ไก่นี้ไปถึง

คลองไส้ไก่เป็นส่วนหนึ่งของ โคก หนอง นา โมเดล ซึ่งเป็นต้นแบบการบริหารจัดการน้ำและพื้นที่การเกษตร เป็นส่วนที่ช่วยในเรื่องน้ำและความชุ่มชื้นในพื้นที่

ถ้าเปรียบว่าพื้นที่ของเราเป็นประเทศไทย คลองไส้ไก่ก็เปรียบเสมือนแม่น้ำสายหลักและสายรอง ที่ทำหน้าที่ช่วยกระจายน้ำและความชุ่มชื้นไปยังบริเวณต่าง ๆ ทั่วประเทศ ซึ่งก็คือการกระจายน้ำไปยังพื้นที่เพาะปลูกของเราบริเวณต่าง ๆ เช่น พืชผักสวนครัว ไม้ผล (คลองไส้ไก่ก็ทำหน้าที่คล้ายกับการยกร่องในสวนผลไม้) พื้นที่เลี้ยงสัตว์ เช่น เป็ด หอยนา ก็ต้องมีแหล่งน้ำให้เป็นที่อาหาร เป็นต้น

ทำไมถึงเรียกว่าคลองไส้ไก่

ปกติเราจะได้ยินคำว่า คลอง หรือ คูคลอง แต่คำว่า คลองไส้ไก่ เป็นคำที่สร้างขึ้นมา เพื่ออธิบายให้เข้าใจได้ง่าย ๆ และเห็นภาพชัดเจน เกิดจากคำว่า คลอง ก็หมายถึงคลองทั่วไปที่เรารู้จัก และคำว่า ไส้ไก่ ซึ่งมีความหมายถึงการคดเคี้ยวไปมา ไม่เป็นเส้นตรง เหมือนกับไส้ไก่

คลองไส้ไก่ จึงหมายถึงการขุดคลองให้มีลักษณะคดเคี้ยว โค้งไปมา ไม่เป็นเส้นตรง และมีบางจุดที่กว้างบ้าง แคบบ้าง เลียนแบบแม่น้ำลำคลองในธรรมชาติ

การที่ทำให้โค้งไปมานี้จะทำให้การไหลของน้ำช้าลง เพราะเมื่อไหลมาก็จะชนตลิ่งตรงจุดที่เป็นโค้ง ช่วยลดความเร็วของน้ำที่ไหล ลดการชะล้างหน้าดินและทำให้น้ำมีโอกาสซึมลงในพื้นที่ของเราเพิ่มมากขึ้น

คลองไส้ไก่มีประโยชน์อย่างไร

คลองไส้ไก่จะช่วยดักน้ำฝนที่ตกลงมาในพื้นที่ ให้ไหลมารวมกันในคลองแล้วไหลต่อไปเก็บในหนองหรือสระน้ำที่ขุดไว้

เมื่อน้ำอยู่ในคลองและไหลช้าลงจากการที่คลองมีลักษณะโค้งไปมา ช่วยให้น้ำซึมลงในดินได้มากขึ้น ทำให้พื้นที่มีความชุ่มชื้นขึ้นมา

ลักษณะการขุดคลองจะขุดไปทั่วบริเวณพื้นที่ โดยเฉพาะบริเวณที่มีการปลูกพืชที่ต้องการน้ำ เช่น ผักสวนครัว หรือไม้ผล เป็นต้น จะช่วยกระจายความชุ่มชื้นไปให้พืชที่เพาะปลูก ลดภาระในการรดน้ำด้วยคนลงไปได้

คลองไส้ไก่ช่วยลดการพังทลายและการชะล้างของหน้าดิน ซึ่งทำให้พื้นที่พังเสียหายและความอุดมสมบูรณ์หายไปด้วย โดยเฉพาะพื้นที่ที่มีลักษณะลาดเอียง การขุดคลองให้เป็นแนวขวางกับทิศทางของน้ำไหล เมื่อน้ำไหลลงมาเจอกับคลอง น้ำก็จะถูกเก็บอยู่ในคลองบางส่วน แล้วไหลกระจายไปตามแนวคลอง และก็มีบางส่วนไหลลงไปต่อ แต่ก็ไม่เร็วและแรงมากเพราะมีคลองมากั้นเพื่อชะลอไว้

นอกจากจะมีประโยชน์ในเรื่องการจัดการน้ำแล้ว คลองไส้ไก่ยังเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำและแมลงต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นปลา กบ เขียบ แมลง สัตว์น้ำอื่น ๆ ซึ่งจะมีการวางไข่ในบริเวณที่น้ำไม่ลึกมาก คลองไส้ไก่จึงเป็นที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิตได้ด้วย

วิธีขุดคลองไส้ไก่

ขุดคลองไส้ไก่ลึกกี่เมตร? คำถามนี้จะถูกถามบ่อย ๆ เมื่อพูดถึงการขุดคลองไส้ไก่ ซึ่งคำตอบก็คือไม่มีตัวเลขตายตัว เพราะหน้าที่ของคลองไส้ไก่ก็คือดักน้ำที่ไหลในพื้นที่ กระจายความชุ่มชื้นและช่วยลดการชะล้างของหน้าดิน

แต่ละพื้นที่มีปัจจัยแตกต่างกันออกไป ปริมาณน้ำฝนที่ตกลงมา ความลาดเอียดของพื้นที่ (มีผลกับความแรงของนน้ำที่ไหล) สภาพดินที่สามารถอุ้มน้ำได้มากน้อยต่างกัน ฯลฯ

โดยทั่วไปคลองไส้ไก่มีความลึกตั้งแต่ 50 เซนติเมตร ไปจนถึง 2 เมตร แต่ก็อาจจะลึกมากกว่านี้ก็ได้ ขึ้นอยู่กับว่าแต่ละคนมีกำลังแรงและกำลังทรัพย์ขุดได้แค่ไหน

นอกจากนี้การขุดให้คดเคี้ยว โค้งไปมาแล้ว ก็อาจจะมีการทำเป็นคันดินขวางทางน้ำในคลองขึ้นมา เพื่อช่วยลดความเร็วของน้ำด้วยอีกทาง โดยเฉพาะในกรณีที่คลองอยู่ในแนวเดียวกันกับทิศทางไหลของน้ำ จึงต้องมีฝายมาช่วยชะลอความเร็วของน้ำ อาจจะทำเป็นคันดิน หรือใช้วัสดุธรรมชาติมาทำก็ได้ เช่น ไม้ไผ่ ที่มีความแข็งแรงทนทาน และยังสามารถใช้หญ้าแฝกหรือพืชน้ำอื่น ๆ ปลูกแทนการทำคันดินก็ได้เช่นกัน

ขุดคลองไส้ไก่ให้เหมาะกับพื้นที่

การขุดคลองไส้ไก่ให้ได้ประโยชน์มากที่สุดก็ต้องพิจารณาพื้นที่นั้น ๆ เป็นหลัก พื้นที่ลาดเอียง ให้ขุดคลองไส้ไก่เป็นแนวขวางทิศทางน้ำ เช่น ถ้าน้ำไหลจากทิศเหนือลงไปทิศใต้ ก็ให้ขุดคลองเป็นแนวจากทิศตะวันออกไปทิศตะวันตก เพื่อดักและรับน้ำที่ไหลมาจากด้านบน ลงมาเก็บในคลองไส้ไก่ เพื่อให้น้ำไหลกระจายและซึมลงดิน และบางส่วนก็จะไหลลงไปด้านล่างต่อ ซึ่งเราก็ต้องขุดคลองไว้หลายชั้น ตามความเหมาะสม ขึ้นอยู่กับว่าชันมากน้อยแค่ไหน

นอกจากนี้ก็ต้องออกแบบให้สัมพันธ์กับกิจกรรมและองค์ประกอบอื่น ๆ ในพื้นที่ด้วย สามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ในบทความ การออกแบบ โคก หนอง นา

ขุดคลองไส้ไก่ยังไงให้เก็บน้ำได้ทั้งปี

คลองไส้ไก่ไม่ได้มีหน้าที่กักเก็บน้ำ เพราะแม้แต่สระใหญ่ ๆ หรือแม่น้ำ ก็ยังมีการเหือดแห้งได้ ดังนั้นคลองไส้ไก่ซึ่งมีขนาดเล็กและไม่ได้เชื่อมต่อกับแหล่งน้ำธรรมชาติเลย จึงมีโอกาสแห้งได้ ยกเว้นแต่ว่าจะอยู่พื้นที่ลุ่มน้ำแล้วก็ไม่ต้องไปกังวลว่าน้ำในคลองไส้ไก่จะแห้ง

นอกจากนี้ยังสามารถดูตัวอย่างการขุดคลองไส้ไก่ได้ที่นี่