การสืบทอดภาษาอีสาน

มีโอกาสได้อ่านบทความเรื่อง “การสืบทอดภาษาอีสาน”  ของอาจารย์สราภรณ์ สุวรรณแสง และ อาจารย์รัตนา จันทร์เทา อาจารย์พิเศษ สำนักวิชาศึกษาทั่วไป สาขาวิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิยาลัยขอนแก่น ในวารสารบัณฑิตศึกษา มนุษยศาสตร์สังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น ปีที่ 5 ฉบับที่ 2 กรกฎาคม – ธันวาคม 2559 ทีมงานอีสานร้อยแปดเห็นว่ามีประโยชน์ต่อผู้ที่ค้นหาข้อมูล โดยเฉพาะทางอินเทอร์เน็ต เราจึงขออนุญาตินำมาเผยแพร่ต่อทางเว็บไซต์ โดยมีเนื้อหาของบทความดังกล่าวที่เขียนไว้เกี่ยวกับ “การสืบทอดภาษาอีสาน” ดังนี้

อักขรวิธีภาษาอีสาน

ประวัติการใช้ตัวอักษรที่บัน ทีกภาษาอีสานนั้น ธวัช ปุณโณทก และวิมลเขตตะ(2548) ได้กล่าวถึงประวัติตัวอักษรของภาษาอีสานมีชื่อเรียกว่า “อักษรไทยน้อย”ซึ่งเป็นอักษรที่ใช้ควบคู่มากับอักษรธรรมในสังคมลุ่มแม่น้ำโขงแตโบราณ กล่าวคืออักษรไทยน้อยใช้เป็นอักษรราชการของอาณาจักรล้านช้างใช้ในการบันทึกเรื่องราวต่างๆ เช่น หนังสือราชการ กฎหมายวรรณกรรมนิทาน ฯลฯ ส่วนอักษรธรรมใช้ในการบันทึก

พระคัมภีร์ตำราวิชาการ ชาดก อาถาอาคมจึงถือว่าเป็นอักษรศักดิ์สิทธิ์ ซึ่งตัวอักษรอีสานในที่น้จหมายถึงอักษรไทยน้อยอันเป็นอักษรที่พัฒนาจากอักษรไทยสุโขทัยและพัฒนาสืบเนื่องต่อมากลายเป็นอักษรลาวในปัจจุบัน

ตามหลักฐานต่างๆ ทางประวัติศาสตร์ คือ ศิลาจารึกในภูมิภาคอีสานประกอบกับหลักฐานทางด้าน ประวัติศาสตร์สันนิษฐานได้ว่าอักษรไทยน้อยพัฒนามาจากอักษรไทยสุโขทัยเป็นต้นแบบ (Prototype) เพราะในจารึกลายเขียนสีที่ผนังถ้ำนางอันห่างจากหลวงพระบางไปทางทิศตะวันออก 25 กิโลเมตร พบรูปแบบตัวอักษรและอักขรวิธีลักษณะเดียวกับอักษรสมัยพระเจ้าลิไทแห่งสุโขทัย (พ.ศ. 18901911แต่ไม่ปรากฏศักราชจึงลงความเห็นว่าเป็นตัวอักษรแบบอย่างจากลายสือไทยแต่หลังจาก พ.ศ. 2000 พบศิลาจารึกจำนวนมากที่เขียนด้วยอักษรไทยน้อยและมีรูปสัณฐานตัวอักษรใกล้เคียงกับอักษรไทยฝักขามของอาณาจักรล้านนา(ภาคเหนือ) อันเป็นผลมาจากการที่ดินแดนลุ่มน้ำโขงได้รับวัฒนธรรมทางพระพุทธศาสนาจากอาณาจักรล้านนาไทย เนื่องด้วยความสัมพันธ์ใกล้ชิดเสมือนเครือญาติของเจ้าครองนครทั้งสองอาณาจักร ทำให้ตัวอักษรในดินแดนลุ่มน้ำโขงได้รับอิทธิพลจากอักษรไทยฝักขามของอาณาจักรล้านนา กอปรกับชาวล้านช้างมีอักษรธรรมที่มีสัณฐานเดียวกับอักษรยวนล้านนาเมืองเชียงใหม่จึงทำให้รับอักษรไทยฝ่กมาขามได้ง่าย ขึ้นดังนั้นอักษรไทยสุโขทัย อักษรไทยฝักขามและอักษรธรรมจึงเกิดการรวมตัวกันและพัฒนารูปแบบอักษรเฉพาะขึ้นที่เรยกว่า “อักษรไทยน้อย”ที่กลายเป็นอักษรของภาษาอีสานและพัฒนาเป็นอักษรลาวในปัจุบัน สาเหตุบางประการทำให้ตัวอักษรไทยน้อยมีลักษณะคล้ายคลึงและใกล้เคียงกับอักษรไทยปัจจุบันและอักษรลาวปัจจุบันมีรายละเอียดดังตารางที่ 1

การประสมอักษรของไทยน้อยส่วนมากเหมือนกับอักขวิธีของอักษรไทยและอักขรวิธีของลาวปัจจุบันแตกต่างตรงมีอักขรวิธีของอักษรธรรมปะปนอยู่บ้างกล่าวคือ อักษรไทยน้อยจะวางพยัญชนะต้นทั้งพยัญชนะเดี่ยวและพยัญชนะควบกล้ำไว้บนบรรทัด และวางสระไว้รอบพยัญชนะต้นคือ ด้านหน้า ด้านหลัง ด้านบน ด้านล่างเหมือนอักขรวิธีไทยปัจจุบัน ตัวสะกดวางไว้บนบรรทัดเดียวกับพยัญชนะ ซึ่งตัวสะกด เขียนเต็มตัว เช่น

การเรียนการสอนภาษาอีสาน

สมัยก่อนการเรียนภาษาอีสานจะถ่ายทอดด้วยกระบวนการสื่อสารด้วยการพูดกล่าวคือ การถ่ายทอดการใช้ภาษาจากผู้ใหญ่สู่เด็ก เด็กก็จะเรียนรู้จากการได้ยินและเลียนแบบจนสามารถพูดภาษาอีสานได้เหมือนการเรียนภาษาแม่โดยทั่วไปมาถึงระยะเวลาหนึ่งที่คนอีสานต้องรับวัฒนธรรมจากส่วนกลางและวัฒนธรรมสากลเข้าสู่สังคมทำให้การพูดของเด็กอีสานมีการเปลี่ยนแปลงไป เช่น การพูดแบบสลับและปนภาษากลางกับภาษาอีสานมากกว่าการพูดภาษาอีสานตลอดบทสนทนา หรือที่เรียกว่าการสลับภาษา (Code-switching) ตามบริบทการพูด การเลือกพูดภาษาอีสานแบบมีเงื่อนไขตามสถานการณ์การพูดหรือที่เรียกว่า การเลือกใช้ภาษา(Language choice) ของผู้พูดสองภาษา (Bilingual) โดยจะพูดภาษาอีสานเฉพาะในบางสถานการณ์ บริบท และบุคคลที่สนทนาด้วย ดังนั้นการพูดภาษาอีสานจึงยังคงมีการเรียนรู้สืบทอด เพียงแต่มีลักษณะแตกต่างไปจากเดิม

ขณะที่การพูดอีสานยังคงดำารงอยู่แต่สิ่งที่สวนทางกันคือการเขียนภาษาอีสานกลับค่อยๆ เลือนหายไปจากสังคม เด็กในสมัยใหม่มีผู้ที่ทราบว่าภาษาอีสานมีอักษรหรือภาษาเขียนเป็นของตัวเองนั้นมีจำนวนน้อยมาก กอปรกับ ตัวอักษรไทยน้อยและอักษรธรรมอีสานจะพบในศิลาจารึก หนังสือจุ้ม ใบลานฯลฯ ทั้งนี้โบราณวัตถุดังกล่าวโดยมากถูกเก็บรักษาอยู่ในวัด พิพิธภัณฑ์ และสำนักวัฒนธรรมต่างๆ ดังนั้น การเรียนการสอนอักษรไทยน้อยและอักษรธรรมอีสานในยุคแรกเริ่มจึงเริ่มต้นที่วัดชอบ ดีสวนโคก (2559: สัมภาษณ์) กล่าวว่าการเรียนการสอนอักษรไทยน้อยในยุคแรกเริ่มเป็นการสอนเพิ่มเติมเนื้อหาของรายวิชาอื่นๆ ไม่ได้มีชื่อวิชาชัดเจนและไม่ได้มีอยู่ในหลักสูตรใด ส่วนใหญ่ผู้ที่ศึกษาได้แก่ พระสงฆ์ อาจารย์ นักวิชาการ และนักปราชญ์ผู้สนใจเกี่ยวกับวัฒนธรรมอีสาน สถานที่ในการสอนคือ วัดต่างๆ ในภาคอีสาน เช่นวัดธาตุพระอารามหลวง จังหวัดขอนแก่น มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยวิทยาเขตขอนแก่น วัดมหาชัยพระอารามหลวง จังหวัดมหาสารคาม วัดมหาธาตุยโสธรจังหวัดยโสธร เป็นต้น ช่วงต่อมาการเรียนการสอนภาษาอีสานได้พัฒนามากขึ้น เนื่องจากมีหลายมหาวิทยาลัยหรือสาขาวิชาที่เกี่ยวข้อง อาทิ สาขาภาษาไทย สาขาวัฒนธรรมมีนโยบายและส่งเสริมให้มีการเรียนการสอนภาษาอีสานโดยเปิดเป็นวิชาในหลักสูตรให้กับนักศึกษาทั้งระดับปริญญาตรีและระดับบัณฑิตศึกษา เช่น วิชาวัฒนธรรมอีสานภาควิชาปรัชญาและศาสนา มหาวิทยาลัยขอนแก่น สอนโดย อุดม บัวศรี วิชาภาษาและอักษรอีสาน ภาควิชาภาษาไทยและภาษาตะวันตกมหาวิทยาลัยรามคำแหง สอนโดยอดุลย์ ตะพัง ซึ่งเป็นนักวิชาการผู้บุกเบิกการเรียนการสอนภาษาและวัฒนธรรมอีสานในช่วงแรกๆ นอกจากนี้ยังมีการจัดตั้งสถาบันที่มุ่งฟื้นฟูและส่งเสริมการเรียนอักษรไทยน้อยและวัฒนธรรมอีสาน เช่น ชมรมศิลปวัฒนธรรมอีสาน จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ศูนย์อนุรักษ์ใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม เป็นต้น

นอกจากการเรียนการสอนในระดับมหาวิทยาลัยแล้ว พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และที่แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2545 ที่มีใจความส่วนหนึ่งว่าให้สถานศึกษามีหน้าที่จัดทำสาระของหลักสูตรในส่วนที่เกี่ยวข้องกับท้องถิ่น เรียกว่า การจัดสาระการเรียนรู้ท้องถิ่น ทำให้สถาบันการศึกษาระดับโรงเรียนมีการจัดรายวิชาและแบบเรียนที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับวัฒนธรรมท้องถิ่นขึ้น
ดังเช่น มีการเกิดการสร้างกลยุทธ์ทางการเรียนการสอนของโรงเรียนเขตเทศบาลนครขอนแก่นปี พ.ศ. 2551 โดยเริ่มจากการนำนิทาน “สินไซ” เข้ามาบูรณาการกับการเรียนการสอนในระดับประถมและมัธยมศึกษา ต่อมาปีพ.ศ. 2553 ผลงานวิจัยของ John Draper (2553) สรุปได้ว่า จากการสำรวจความคิดเห็นของคนอีสานพบว่า ร้อยละ 95 ของกลุ่มตัวอย่างมีความพอใจหากมีการบรรจุภาษาอีสานลงในหลักสูตรการเรียนการสอน และร้อยละ 64 มีความพอใจที่จะให้โรงเรียนสอนการเขียนภาษาอีสานให้กับนักเรียนในโรงเรียน ดังนั้นในปี พ.ศ. 2556 วิทยาลัยการปกครองท้องถิ่นมหาวิทยาลัยขอนแก่นได้ร่วมกับเทศบาลนครขอนแก่นจัดทำโครงการอนุรักษ์และฟื้นฟูวัฒนธรรมอีสานประจำเทศบาลนครขอนแก่น โดยได้รับทุนสนับสนุนจากสหภาพยุโรปซึ่งผู้ประสานงานคือ John Draper โครงการนี้ได้จัดอบรมเรื่องประวัติความเป็นมาและอักขรวิธีอักษรไทยน้อยให้แก่โรงเรียนในสังกัดเทศบาลเมืองขอนแก่น
จำนวน 11 โรงเรียนและศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก 9 ศูนย์ประกอบด้วยครูในสังกัดเทศบาลนครขอนแก่น ลูกจ้างประจำ และพนักงานจ้างจำนวน 731 คน มีนักเรียนจำนวน 13,537 คน โดยแบ่งออกเป็น 4 ระดับชั้น ได้แก่ ป.1-3, ป.4-6, ม.1-3 และ ม. 4-6 มีการจัดทำหนังสือแบบเรียนและแบบฝึกหัดภาษาไทยน้อยในทุกระดับชั้นปีโครงการนี้เป็นโครงการตัวอย่างที่แสดงให้เห็นถึงพลังความร่วมมือการฟื้นฟูภาษาอีสานระหว่างหน่วยงานของรัฐกับสถาบันศึกษาและเป็นภาพสะท้อนให้เห็นพัฒนาการจัดการเรียนการสอนภาษาอีสานที่เป็นรูปธรรมชัดเจนในมากขึ้น

การพัฒนาระบบการเขียนภาษาอีสาน

ระบบเสียงของภาษาอีสานมีความคล้ายคลึงกับระบบเสียงของภาษาไทยกลางกล่าวคือ พยัญชนะมีเสียงคล้ายกัน ยกเว้นบางตัวอักษร เช่น ร ออกเสียงเป็น ฮ, ตัว ช ออกเสียงเป็น ซ, ตัว ย นิยมออกเสียงนาสิกแต่ไม่ทุกคำการออกเสียงนาสิกมีผลต่อความหมาย เช่น อย่า ถ้าพูดไม่ออกเสียงนาสิกหมายถึง ห้ามทำ ถ้าออกเสียงนาสิกหมายถึงย่าที่เป็นภรรยาของปู่ (ประภาส สุระเสน, 2531)
ภาษาอีสานไม่นิยมออกเสียงพยัญชนะควบกล้ำ ว เช่น ความ ออกเสียงว่า ควม, กราบ ออกเสียงว่า กาบ เป็นต้น ตลอดจนไม่มีเสียงควบกล้ำ ร ล ระบบการออกเสียงสระและตัวสะกดเหมือนกันกับภาษาไทยกลาง ส่วนวรรณยุกต์นั้นตำราเกี่ยวกับอักษรไทยน้อยนั้น
เขียนมีความแตกต่างกันบ้าง กล่าวคือ ตำราบางเล่มมีการใช้เครื่องหมายวรรณยุกต์ กำกับคำ ส่วนตำราบางเล่มก็ไม่มีการเขียนเครื่องหมายวรรณยุกต์

ปัจจุบันในสังคมไทยมีการสร้างคำใหม่และรับคำยืมมาจำนวนมากซึ่งเป็นผลดีต่อผู้ใช้ภาษาที่สามารถเลือกคำศัพท์ในการสื่อสารได้หลากหลาย มีการพัฒนาระบบเสียงและระบบการเขียนของภาษา แต่ในทางกลับกันการมีคำศัพท์เพิ่มขึ้นย่อมมีผลกระทบต่อภาษาเดิม ดังเช่นภาษาอีสานก็ได้รับอิทธิพลจากปัจจัยภายนอกทางภาษา (External Factors) เช่น ปัจจัยทางศาสนา ปัจจัยทางเศรษฐกิจและเทคโนโลยี โดยรับคำในของภาษาต่างประเทศต่างๆ เข้ามาใช้ หรือปัจจัยทางการเมืองการปกครอง ที่มีนโยบายใช้ภาษาไทยกลางเป็นภาษามาตรฐาน ล้วนแล้วแต่มีผลต่อการเปลี่ยนแปลงภาษาอีสานทั้งในแง่ของการพัฒนาและการเกิดปัญหาทางภาษา ซึ่งการพัฒนาและปัญหาจากปัจจัยดังกล่าวสามารถสรุปได้ดังนี้

ด้านวรรณยุกต์

เดิมอักษรไทยน้อยไม่มีเครื่องหมายกำกับเสียงวรรณยุกต์ ทำให้เกิดปัญหาการเขียนคำศัพท์หลายคำ เช่น คำว่า ป่า กับคำว่า ปลา เมื่อเขียนจะเป็น xk เหมือนกัน จึงทำให้เกิดสับสนในด้านความหมาย นักวิชาการให้ความเห็นแนวทางในการแก้ไขปัญหาและพัฒนาระบบการเขียนไว้สองแนวทาง ได้แก่ แนวทางแรก ให้คงลักษณะของอักษรไทยน้อยแต่เดิมไว้คือเขียนแบบไม่มีวรรณยุกต์ซึ่งสะดวกกับคนไทยอีสานเพราะมีหลายชนเผ่าและมีหลายสำเนียงในการพูด แนวทางที่สองให้เขียนสะกดรูปวรรณยุกต์เหมือนคำศัพท์ในภาษาไทยกลาง แต่ออกเสียงแบบภาษาอีสานทั้งนี้ยังหาข้อสรุปชัดเจนไม่ได้ แต่ในโครงการอนุรักษ์และฟื้นฟูวัฒนธรรมอีสานประจำเทศบาลนครขอนแก่น มีทิศทางการแก้ไขโดยใช้แนวทางที่สอง ซึ่งวิธีการนี้เป็นวิธีการเดียวกันกับภาษาลาวที่มีการพัฒนาระบบการเขียนจนปรากฏการใช้วรรณยุกต์ในภาษาลาวปัจจุบัน

ด้านการสะกดคำภาษาบาลี สันสกฤต และเขมร

เนื่องด้วยมีการรับคำภาษาบาลี สันสกฤต และเขมรมาใช้ในภาษาจากปัจจัยทางศาสนา ภาษาไทยน้อยไม่มีรูปตัวพยัญชนะที่ใช้ในการเขียนคำในภาษาดังกล่าวเหมือนอักษรธรรมที่มีตัว ธ ฑ ฎ ฏ ณ ฐ ศ ษ ดังนั้นจึงมีการเสนอแนวคิดให้เพิ่มอักษรธรรมเข้าไปในอักษรไทยน้อยซึ่งเคยมีการทำเช่นนั้นและสามารถทำได้ แต่เนื่องจาก วิธีการอ่านคำภาษาบาลี สันสกฤต หลายคำที่อ่านได้หลายวิธี เช่น วุฒิ อ่านเป็น วุด/วุด-ทิ การอ่านคำสมาสและสนธิที่เป็นลักษณะเฉพาะของคำภาษาบาลี สันสกฤต ซึ่งไม่มีในภาษาไทยน้อย รวมทั้งการเขียนพยัญชนะตัวเชิง ตัวห้อย และครึ่งตัวได้สร้างความสับสนยิ่งขึ้น
ส่วนแนวคิดที่เสนอว่าให้คงรูปเดิมเนื่องจากในภาษาไทยน้อยมีหน่วยเสียงที่เพียงพอต่อการเขียนคำบาลี สันสฤต และเขมร ยกเว้น ร/r/ และ ช/ch/ โดยการคงรูปเดิมให้เทียบเคียงกับภาษาไทยกลางก็ช่วยให้การเขียนสะดวกและรักษาอักขรวิธีเดิม
ของอักษรไทยน้อยไว้ได้ แต่การคงรูปแบบการเขียนเดิมก็จะมีปัญหาโดยเฉพาะในคำพ้องรูปและพ้องเสียง เช่น  (บาด บาท บาตร บาศก์)  (กรรณ, กัณฑ์, กัณฐ์)

ด้านการเขียนคำควบกล้ำ

อักษรไทยน้อยมีอักษรควบเพียง ว เท่านั้น แต่การใช้ควบกล้ำ ว ก็ยังไม่เป็นที่ตกลงกันเพราะปัจจัยด้านความหมายและคำพ้องเสียง และบางท้องถิ่นออกเสียงควบกล้ำ ว และบางท้องถิ่นไม่ออกเสียง อย่างไรก็ตามสำหรับการเรียนการสอนการใช้ควบกล้ำ ว ในการเขียนจะทำให้เด็กสามารถเทียบเคียงคำศัพท์ในภาษาไทยกลางซึ่งมีอยู่มากในชีวิตประจำวันได้ง่ายยิ่งขึ้น

จากที่กล่าวมาจะเห็นว่าการพัฒนาระบบการเขียนของภาษาไทยน้อยยังคงมีปัญหาอยู่บ้าง ซึ่งการแก้ไขปัญหาโดยมากใช้การเทียบเคียงกับการเขียนภาษาไทยกลาง ถึงแม้จะยังมีปัญหาอยู่บางประการแต่การพัฒนาโดยใช้การเทียบเคียงกับภาษาไทยกลางก็ถือว่าเป็นวิธีที่เหมาะสมเพราะ ประการแรก อักษรไทยน้อยและอักษรภาษาไทยกลางมีรากฐานมาจากจุดเริ่มต้นเดียวกันคืออักษรลายสือไทยจึงถือว่ามีต้นทางที่เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติร่วมกัน การพัฒนาระบบการเขียนที่สัมพันธ์กันจะช่วยให้ง่ายในการเกิดการทำนุรักษา นำไปสู่การพัฒนาและความมั่นคงทางภาษาร่วมกัน ประการที่สอง การเทียบเคียงการเขียนกับภาษาไทยกลางแม้จะมีเหตุผลไม่รับกันและมีปัญหาเกิดขึ้นบ้าง แต่สามารถยอมรับได้เพราะภาษาไทยกลางก็เป็นภาษาที่มีข้อยกเว้นหลายประการแม้จะมีกฎระเบียบของภาษาอยู่แล้ว

วิธีการแก้ไขปัญหาแต่ละวิธีจะมีข้อจำกัดทั้งในระบบพูดและการเขียนภาษาอีสานแต่แนวทางในการกำหนดระบบการพูดและการเขียนที่ชัดเจนจะทำให้การเรียนการสอนภาษาอีสานสามารถพัฒนาได้ ซึ่งน่าจะเป็นทางออกที่ดีมากกว่าที่จะรอให้มีการแก้ไขให้เกิดความสมบูรณ์ที่สุด เพราะแต่ละภาษาล้วนมีข้อยกเว้น และยังมีการเรียนการสอนที่พัฒนาต่อเนื่องมาจนปัจจุบัน สิ่งสำคัญที่เราควรภาคภูมิใจคือเรามีภาษาของเป็นของตนเองที่มีทั้งเสียงพูดและตัวอักษรซึ่งปรากฏการณ์ทางภาษานี้ไม่ได้เกิดขึ้นกับทุกภาษา จึงเป็นหน้าที่ของเราและผู้ที่เกี่ยวข้องที่ต้องเรียนรู้และสืบทอดภาษาเพื่อใช้ภาษานั้นเป็นเครื่องมือในการสืบทอดวัฒนธรรม ความคิด และอัตลักษณ์ของตน

แนวทางการพัฒนาการเรียนการสอนภาษาอีสาน

ประเทศไทยเป็นประเทศที่เป็นสังคมแบบพหุภาษา (Multilingual society) มีความหลากหลายของชาติพันธุ์และภาษาของกลุ่มชาติพันธุ์ การจัดการภาษาที่หลากหลายเหล่านี้ภาครัฐยังไม่มีนโยบายหรือแนวทางที่ชัดเจนต่อภาษาถิ่นภาษากลุ่มชาติพันธุ์ นโยบายของกระทรวงศึกษาธิการที่เริ่มให้โรงเรียนและสถาบันศึกษาจัดการเรียนการสอนที่มีสาระการเรียนรู้ท้องถิ่นเป็นนโยบายแบบผิวเผินการตระหนักถึงความสำคัญในการแสดงออกทางวัฒนธรรมท้องถิ่นรวมทั้งภาษาถิ่นของเด็กในปัจจุบันยังแพร่หลายและเด่นชัด
คำถามสำคัญประเด็นหนึ่ง คือ เหตุใดจึงต้องมีนโยบายและแนวทางการพัฒนาการเรียนการสอนภาษาถิ่นเช่นภาษาอีสาน คำตอบก็คือ เพื่อให้สังคมระดับชาติเข้มแข็งและมั่นคงสังคมท้องถิ่นควรมีความเข้มแข็ง ความมั่นคงนี้เกิดขึ้นได้จากการความเข้มแข็งทางวัฒนธรรมซึ่งรวมไปถึงภาษาถิ่น ดังที่ Kymlicka(1989:164-165) กล่าวว่าส่วนประกอบพื้นฐานของประเทศที่เป็นสังคมพหุภาษา
ให้สิทธิและโอกาสที่เท่าเทียมแก่กลุ่มชนท้องถิ่น รัฐต้องพยายามปกป้องและสนับสนุนความเท่าเทียมนี้ผ่านภาษาเพราะพลังของแต่ละกลุ่มชนสามารถสร้างความเจริญให้แก่ประเทศได้ นั่นเป็นเหตุผลว่าทำไมนโยบายภาษาจึงจำเป็นสำหรับสังคมพหุภาษาอย่างเช่นสังคมไทย
ปัจจุบันประเทศไทยมีนโยบายในการจัดให้มีการเรียนการสอนภาษาถิ่นขึ้นโดยบรรจุให้เป็นวิชาในหลักสูตร มีการร่วมมือระหว่างสถาบันทางวัฒนธรรมมหาวิทยาลัยและโรงเรียนที่นำภาษาถิ่นเข้าสู่กระบวนการเรียนการสอนในโรงเรียน ดังเช่น โครงการอนุรักษ์และฟื้นฟูวัฒนธรรมอีสานประจำเทศบาลนครขอนแก่น แต่อย่างไรก็ตามจะพบว่าแหล่งทุนที่ใช้ในการสนับสนุนส่วนหนึ่งมาจากภายนอกจึงเกิดคำถามว่าหากไม่มีงบประมาณสนับสนุนที่เพียงพออย่างต่อเนื่อง การพัฒนาการเรียนการสอนภาษาอีสานจะมีความยั่งยืนหรือไม่ ดังนั้นไม่เพียงหน่วยงานรัฐเท่านั้นที่จะต้องให้ความสนใจแต่ผู้ใช้ภาษาอีสานทุกคนก็ควรตระหนักถึงความสำคัญและมีแผนการจัดการภาษาถิ่นที่เป็นรูปธรรม เพราะการลงทุนทางวัฒนธรรมเป็นการลงทุนที่สัมพันธ์กับการศึกษานั้นนับเป็นการลงทุนเพื่อให้ประชากรของประเทศมีความภาคภูมิใจในท้องถิ่น วัฒนธรรม และสังคมท้องถิ่นของตนที่สามารถพัฒนาไปสู่การสร้างความมั่นคงของประเทศ
นอกจากการเรียนการสอนในชั้นเรียนแล้วการให้สื่อสารมวลชนเข้ามามีส่วนร่วมในการประชาสัมพันธ์และปลูกฝังความรู้ภาษาอีสานก็เป็นอีกวิธีทางหนึ่งที่จะทำให้คนอีสานเห็นความสำคัญของภาษาอีสานได้ เช่น ป้ายข้อความต่างๆ ของเทศบาลที่เขียน
ตัวอักษรไทยน้อยร่วมด้วย หนังสือพิมพ์ที่ใช้ภาษาท้องถิ่น จะเสริมสร้างบทความภาษาอีสานการส่งเสริม เผยแพร่ การใช้ภาษาอีสานให้กว้างขวางขึ้น สิ่งสำคัญอีกประการหนึ่ง คือการสร้างแรงกระตุ้นและสร้างบทบาทความสำคัญให้แก่ภาษาอีสาน เราคงต้องตอบคำถามต่างๆ อาทิ นอกจากเรียนเพื่อสืบทอดมรดกทางวัฒนธรรมแล้วเราสามารถนำภาษาอีสานไปต่อยอดได้อย่างไรบ้าง ดังนั้น การมีนโยบายที่ชัดเจนที่ว่า การสื่อสารภาษาอีสานสามารถในใช้ในบริบทใดได้บ้าง ความรู้จากการเรียนอีสานสามารถนำไปใช้ในการทำงานในลักษณะใดได้ หรือหากรัฐบาลมีการกำหนดว่าผู้ที่ทำงานในชุมชนควรเรียนรู้ภาษาถิ่นของชุมชนนั้นด้วยก็จะสามารถเพิ่มบทบาทให้กับภาษาอีสาน และทำให้การเรียนการสอนภาษาอีสานมีความต่อเนื่องและพัฒนาต่อไป คำถามเหล่านี้เราคงต้องหาคำตอบร่วมกัน